Меҳмоншо Шарифов
Идомаи мақолаи «Уқдаҳои ҷаҳонсозӣ ва истеҳсоли забони сиёсӣ«
Барои хондани қисматҳои қаблӣ инҷо нохун занед: ва
Инҷо пеш аз он ки дар бораи коҳиш додани сиёсат то ба сатҳи пучӣ ва инчунин падидаи сиёсати зидди сиёсат дар ин қарина суҳбате дошта бошем, зарур аст дар бораи нуқтаи аз фазои Шӯравии собиқ ба фазои истиқлол ё озод гузаштани Тоҷикистон чизе гуфта бошем, зеро он чи имрӯз дар воқеияти мо мегузарад ҳанӯз реша дар ҳамин лаҳзаи таърихии мардуми мо дорад. Чи гунае, ки мебинем дар ҳамин фурсати тақдирсоз, ки ин мардум ки худ боре ба сиёсати созанда ва амалӣ машғул набуданд ва пояи ахлоқи ва фалсафии мустаҳкам надоштанд, воқеан натавонистанд ҷорчубаҳо в таркибҳои иҷтимои сиёсии Шӯравии собиқро ба таври бунёди дигар кардан.
Ин қавми бо ном сиёсатмадор бо будани таркиб ва чорчубаҳои ҳақиқатӣ ва идеологии Шӯравии собиқ ба сиёсатбозиҳои хеш машғул буданд ва боз ҳам сиёсати соягӣ ё таҳхонагиро давом доданд. Файласуф Сартр гуфтае дорад, ки “инсон маҳкум ба озодист” ва ишорат бар ин нукта аст, ки маънии озодӣ дар сиришти инсон аст ва бе озодӣ наметавонад инсон будани худро исбот кардан.
Он чунон, ки дар қисмати аввали ин матлаб қайд кардем роҳбарони Шӯравии Тоҷикистон шароитро барои технологияи худии милли ё раванди худӣ — ҳақиқат — қудрат ва фазосозии миллӣ таёр кардан натавониста буданд ва ҳанӯз ҳам ин кор ташкил нашуда. Ва мардуме ки ин роҳро нагузаштаанд чи будани озодиро нахоҳанд фаҳмид ва ба истилоҳи сиёсатшинос ва файласуфи Бритониёи Исая Берлин, ин мардум наметавонанд ҳомили “озодии мусбат” будан ва ба онҳо “озодии манфӣ” — ро бор мекунанд. Дар муҳити пасошӯравӣ, вақте бисёриҳо будани Шӯравӣ ва воқеияти онро барои ҳамешагӣ тассавур мекарданд ва рӯзе омад ва пароканда шуд, роҳбарони бештари ҷумҳуриҳо барои тақдири мардум худро ба даст гирифтан таёр набуданд. Аввалин чизе, ки дар таърих баъди пош хӯрдани Шӯравӣ сабт шуда ва аз сиёсат дур будани сиёсатмардони Тоҷик қисса мекунад ҳамин далел аст.
Се ҷумҳурии собиқ Шӯравӣ — Руссиё, Укроин ва Белоруссиё, дар 8 декабри соли 1991 дар Минск ҷамъ омада дар бораи ташкили давлатҳои мустақилӣ муштаракулманофеъ қарор имзо карданд, ки ин як ишорати амиқе буд барои давлатҳои Осиёи Марказӣ ки дар фикри ояндаи худ бошед ва онҳоро дар як ҳолати ноҳамвор гузоштанд. Зимнан бояд қайд кард, ки ҳам ин се ҷумҳурӣ аввалин шуда қонуни асосии ташкилёбии СССР — ро соли 1922 имзо карда буданд. Буданд ҷумҳуриҳое, масалан ҷумҳуриҳои назди Балтика, Гурҷистон, ки худогоҳӣ, ҳувияти миллӣ ва қудрати соҳибистиқлол шудан доштанд ва тавонистанд худро ба ҷое расонидан. Воқеан раванди аз фазои пасошӯрави тавонистан худро канда кардан ва ба фазои иқтисодӣ ва иҷтимои — сиёсии ором расонидан сиёсати пухта мехост ва мехоҳад.
Дар Тоҷикистон истиқлол бо гуфтаи Раҳмон Набиев “мисли тарошаи аз бом афтода ба сарамон афтид”, зеро мардум ҳанӯз огоҳиии сиёсӣ надоштанд, ки чи мегузарад ва ҳанӯз зери хабар ва маъниҳое буданд ки аз Маскав меомаданд ва ба хусус дар давраи бо ном “гласност” (ошкорбайонӣ) ва “перестройка” (бозсозӣ) зери тафсирҳои зиёди сиёсии аз марказ меомада сахт сиёсатзада шуда буданд. Дар Тоҷикистон қавми сиёсатмадор, ки ба ҳарфҳои зиёии Тоҷик ки дар бораи истиқлол ҳарф мезад гӯш намекарданд, акнун маҷбур шуданд дар бораи истқилол ҳарф зананд, қарор қабул кунанд вале барои ин арзиш аслан таёр набуданд.
Ҳатто дар моҳҳои аввали эъломи истиқлол ҳам ҳукумат ва ҳам зиёиҳои дар байни мардум машҳур ва мухолифи ҳукумат ҳам коре ки мекарданд ва ҳар қадаме ки мебардоштанд аз Маскав ёрӣ ва маслиҳат мепурсиданд, зеро бунёди фикрии истиқлол ҳанӯз хароб буд ва ояндаи худро дуруст дидан наметавонистанд. Албатта, ин ҷо сухан дар бораи онҳое, меравад, ҳануз дар ин мамлакат гӯё дар қудрат ё беҳтараш дар мансаб буданд ва имкони тасмимгирӣ доштанд ва ҳаракатҳои нави соҳибфикрро ҳануз мардум нашинохта буд ва номенклатураи коммунистӣ бо ҳар роҳ онҳоро сиёҳ мекард ва имкони сар боло кардан намедод.
Гуфтан метавон ҳанӯз то эъломи истиқлол, воқеаҳои февралии 1990 дар Душанбешаҳр фалаҷ будани ҳукумати вақт ва пароканда будани сиёсатмадорони Тоҷикро ба маҳаллҳо исбот карданд. Ин Маскав буд, ки ин давлати ягонаи Тоҷикистонро бо тақсими вазифаҳои гуногун ба намояндагони маҳалу музофотҳои Тоҷикистон якҷо нигоҳ медошт ва ҳама дар домани ҳизби коммунист муттаҳид буданд. Дар воқеаҳои февралӣ роҳбари ҳизби коммунисти Тоҷикистон Қ Маҳкамов аз вилояти Ленинобод, ки шахси аввал буд, раиси Шӯрои Олӣ Паллаев аз Вилояти Худмухтори Бадахшон, Раиси Шӯрои Вазирони Тоҷиикстон Ҳаёев аз вилояти Кӯлоб, нишон доданд, ки дигар нуфуз ва қудрат надоранд. Сарчашмаи нуфуз ва қудрати ин сиёсатмадорон, ки дар Маскав буд ҳатто онҷо хушкида буд.
Он гуна, ки дар боло қайд кардем чун бунёди давлату миллати воқеан Тоҷикӣ гузошта нашуда буд ва кадрҳои миллии сатҳи ҷаҳони таёр нашуда буданд ин мардум дар ҳамин фурсати тақдирсоз пароканда монда буданд. Ин ҳолат мардумро ба майдонҳо тақсим карда оқибат ба ҷанги шаҳрвандӣ расонид. Хуб мешуд, ки имрӯз мардум, ба хусус онҳое ки дар қудратанд воқеиятро рӯ ба рӯ мешуданд, ва гуноҳи бо ном сиёсатмадори Тоҷикро, дар сар задани ин воқеаҳо ки нақши калиди дошт мешинохтанд ва ҷангро фақат таҳмилӣ намедонистанд.
Ин ки сиёсатмадорон ва ҳарбиҳои Рус ва Узбак дар ин воқеаҳо нақш доштанд аз он дарак медиҳад, ки сиёсатмадорони Тоҷик мадори худро гум карда буданд ва оқибат дар Ноябри 1992 ҳукумати бо ном миллии Тоҷикистон бо як зарфияти сиёсии музофотӣ иваз карда шуд. Ин воқеан ба сатҳи дигар гузаронидани мушкилиҳои солҳо паёдошудаи Тоҷикон буд. Албатта, гуё ташкили ин ҳукумати нав баробарии музофотҳо он гуна ки дар давраи ҳукумронии Маскав буд риоя шуда буд. Дар ин муддат бояд хиради сиёсӣ кор мекард ва фазои сиёсии Тоҷикистон дигар мешуд ва давлати миллии Тоҷик пурра шакл мегирифт, вале мутассифона чун он таркибҳои хароб, ки Тоҷикистонро ба ҷанги шаҳрвандӣ оварда расониданд оқибат боиси ба вуҷуд омадани, ба истилоҳи ҷомеашинос Виллиям Рено, “давлтадории соягӣ” шуданд ва оқибат ҳам, ба гуфти сиёсатшинос Клапҳам, давлат “хусуси” карда шуд…