Абу Зейд Абдурраҳмон ибни Муҳаммад ал-Ҳадрамӣ, ки маъруф бо ибни Халдун аст, соли 1332 дар шаҳри Тунис таваллуд шудааст. Номи пурраи ӯ Абу Зейд Абдурраҳмон ибни Муҳаммад ибни Халдун ал-Хадрамӣ ал-Ашбилӣ мебошад. Волидайнаш аз мусалмонони Испания ҳастанд. Ӯ аз овони наврасӣ дар зодгоҳаш Қуръон, аҳодис, қавонин, дастури забону имло, шеърият ва дигар улуми замонаашро ба қадри тавон фаро гирифта, дар дарбори Султони Маринид Абу Ийнон дар Фез хидмат кардааст.
Фез шаҳрест дар шимолу шарқи Марокаш, ки пойтахти фарҳангии кишвар ҳисобида мешуд ва ҳоло низ чунин аст. имрӯз он бо мадрасаи девордори (шаҳри кӯҳна) Фес эл-Бали, бо биноҳои асримиёнагӣ, ки ба сулолаи Маринид ва бозорҳои рангоранг тааллуқ доранд, машҳур аст. Дар Мадина якчанд мадраса (муассисаи таълимии мусалмонӣ) мавҷуд аст, ки аз байни онҳо кандакҳои кедр ва сафолҳои зебои Бу-Инания ва Ал-Аттарини асри 14 мавҷуданд.
Фитнаҳои мақомоту суд ӯро маҷбур карда, ки соли 1362 ба Испания ҳиҷрат кунад. Дар ин ҷо ӯ рисолае дар боби мантиқ ва якчанд ашъор эҷод кард, аз номи Амири Гранада, бо Педро Кастилӣ гуфтушуниди сулҳ барпо намуд.
Баъдтар Ибни Халдун барои султонҳои Тунис ва Фез ба ҳайси муншӣ, яъне паёмрасон, ё худ сафир кор бурдааст. Аз соли 1382 ӯ дар Қоҳира зиндагӣ карда, мақоми устод ва сипас сардори раёсати қозиёт, яъне довари шариати моликиёнро дар ихтиёр дошт. Хислати ростқавлӣ барояш душманони зиёде меовард, бинобар ин вай якчанд маротиба аз вазифаи пурмасъулияташ сабукдӯш гардонида мешуд, аммо боз дубора ба кор даъват мекарданд, чун ҷойгузини ҳамтое бо дониши қавии ҳуқуқӣ мисолаш пайдо намешуд.
Ҳангоме ки Тамури ланг ба Сурия ба мулки султони Миср Фараж ан-Носир дар соли 1400 ҳуҷум кард, Ибни Халдун, ба гуфтаи Ибни Арабшоҳ, устоди худро ҳамроҳӣ мекард, дар он ҷо тавонист, ки бо тарзи муроҷиати худ Тамури лангро ба худ ҷалб кунад ва ба вазифаи пешини худ қозии олӣ дар Қоҳира бозмонад.
Асарҳои Ибни Халдун дар соҳаи иқтисод имрӯз ҳам актуалӣ мебошанд, яъне муҳимияти худро гум накардаанд. Дар асари таърихии худ «Мукаддима» ибни Халдун сабабҳои пайдоиш ва шикасти кишварҳо ва қавмҳоро таҳлил кардааст. Вай аз коҳиш додани хароҷоти давлатӣ андеша мекард ва ба андоз ва тарофаҳо, ки ба савдо ва истеҳсолот монеъ мешаванд, мухолиф буд.
Ибни Халдун чунин мешуморид, ки бюрократия ба сабаби заъфият дар ҳавасмандкунӣ ва таълимоти номукаммалаш наметавонад фаъолияти тиҷоратиро самаранок идора кунад. Вай мӯътакид бар он аст, ки дар он кишварҳое, ки давлат дар савдо ва истеҳсолот сар мехалонаду иштирок мекунад, коҳиши нисбиву зиёни зиёдатӣ ба назар мерасад. Ин ҷумларо метавон бо як калима маънидод кард: коррупсия, яъне фасодзадагӣ.
Ибни Халдун ин ва дигар принсипҳои иқтисодиро шарти зарурии ташаккули ҷомеаи мутамаддин меҳисобид. Олим шумораи зиёди консепсияҳои бунёдии иқтисодиро кашф кард. Ҳатто пеш аз Адам Смит, онҳо арзиши ва тақсимоти меҳнатро кашф карданд. Вай дар кашфи назарияи арзиши меҳнатӣ пеш аз Дэвид Рикардо қарор дошт ва қабл аз он Ҷон Кейнс нақши давлатро дар мӯътадилсозии иқтисодиёт баррасӣ мекард.
Ибни Халдун аввалин иқтисоддонест, ки вазифаҳои иқтисодиётро ба низом дароварда, аҳамияти заминаи техникӣ, махсусгардонии истеҳсолот ва тиҷорати хориҷиро барои ба даст овардани фоидаи иқтисодӣ қайд кардааст. Вай нақши давлат ва амалҳои онро аз ҷониби ҳукумат дар самти назорати вазъи иқтисодии кишвар бо мақсади ба даст овардани ҷои кор ва пурра таъмин кардан, сатҳи пасти таваррум ва зиёд кардани ҳаҷми Маҷмӯи Маҳсулоти Дохилӣ таҳлил кард.
Вай ба масъалаҳои оптималии андозбандӣ таваҷҷӯҳ дошт. Сохтори ташкилӣ, интизориҳои иқтисодӣ, заминаи меъёрӣ, назарияи арзиш, иқтисодиёти истеҳсолот ва масъалаҳои дигар ба доираи манфиатҳои илмии ӯ дохил мешуданд. Ибни Халдун аввалин олиме буд, ки аз мафҳуми зиёни иқтисодӣ огоҳ гардидааст. Пеш аз Ибни Халдун ягон олиме вуҷуд надошт, ки чунин як назарияи муттасили иқтисодиёти давлатиро эҷод кунад ва авҷ ва фурӯпошии тамаддунҳо, кишварҳо ва империяҳоро фаҳмонад ва пешгӯӣ кунад. Таълимоти ӯ ба мо имкон медиҳад, ки то чӣ андоза мамлакати мушаххасро пешгӯӣ кунем ва инчунин оқибатҳои сиёсати давлатро дар истеҳсолот ва савдо эмпирикӣ ва назариявӣ шарҳ диҳем. Маълумоти эмпирикӣ — маълумоте мебошад, ки тавассути ҳиссиёт, хусусан, тавассути мушоҳида ё таҷриба ба даст омадаанд.
Ибни Ҳалдун дар боби давлат чӣ фикре дошт?
Ба гуфтаи Ибни Халдун, нақши давлат аз ҳифзи қонуну тартибот, ки ба фаъолияти иқтисодӣ мусоидаткунанда бошад, инчунин ҳифзи ҳуқуқҳои моликият, масирҳои тиҷорӣ ва таъмини сулҳу субот аст. Андозаи оптималии (ҳадди ақали), ки ба истеҳсолот ва савдо монеъ намешавад, дар такмили фаъолияти иқтисодӣ нақши махсус мебозад. Андоз аз ҳад зиёди андозҳои зиёдатии иқтисодӣ, афзоиши шумораи дастаҳои бюрократӣ ва артиш ба суст шудани савдо ва истеҳсолот оварда мерасонад, ки дар натиҷа изофаи иқтисодӣ коҳиш меёбад.
Ибни Халдун чунин мешуморид, ки ҳукумат бояд хадамоти ҷамъиятӣ барои ташкили ҷойҳои корӣ, сохтани роҳҳо ва андешидани чораҳо барои ҳавасманд кардани савдо ва истеҳсолот ташкил кунад. Дахолати давлат ба савдо ба афзоиши системаи бюрократӣ ва артиши ғаразнок оварда мерасонад, ки дар натиҷа соҳибкорон наметавонанд тиҷорати худро дуруст ба роҳ монанд ва аз корхонаҳо фоида ба даст оранд. Дар натиҷаи таназзули иқтисодӣ аҳолии шаҳрҳо ва марказҳои саноатӣ метавонанд ба ҷойҳои алтернативии манзил гузаранд, ки ин ба кам шудани талабот ба мол оварда, вазъро бадтар мекунад. Ба гуфтаи Ибни Халдун, беҳтарин давлат давлатест, ки дорои низоми маъмурӣ, артиш ва ҳадди ақали андоз аст, ки бо қонун ва тартибот машғул аст.
Ибни Халдун дар бораи тақсимоти намудҳои гуногуни меҳнат ва принсипи истеҳсоли омма чунин изҳор кардааст:
«Ҳар як намуди ҳунармандӣ бо коргарон ва хусусан ба мутахассисони моҳир пешраванда аст. Чӣ қадаре ки ҷараёни истеҳсолот дар соҳаи ҳунарҳои мушаххас гуногунтар шавад, шумораи бештари одамон ҷалб карда мешаванд. Ғайр аз ин, ҳар як гурӯҳи коргарон ба тиҷорати шахсии худ машғул бошанд» — афзуд ӯ. Оҳиста-оҳиста, дар саноати касбӣ намудҳои гуногуни касбҳо маълум мешаванд, шумораи бештари одамоне, ки ин корҳоро мекунанд, маҳорати бештар пайдо мекунанд. Мурури вақт ва такрори ҳамин амалҳо барои эҷод ва пойдории соҳаҳо мусоидат мекунад.
Ибни Халдун истифодаи таҷрибаомӯзӣ ва такмили ихтисосро муҳим мешуморад. Вай асоснокии мухтасари иқтисодии тақсимоти меҳнатро баён кард ва боварӣ дошт, ки вазифаи соҳибкорон ин ҳамоҳангсозӣ ва таъмини фаъолияти мутақобилаи омилҳои истеҳсолот бо қувваҳои бозор мебошад.
Дар асри 14 Ибни Халдун таъкид кард, ки нархи мол ва хизматрасонӣ бо тақозо ва талабот муайян карда мешавад. Агар маҳсулот камёб ва талабот бошад, нархи он баланд аст ва агар миқдори зиёди он вуҷуд дошта бошад ва талабот набошад, нархи он паст хоҳад буд.
Ибни Халдун сиёсати устувори пулию қарзиро ҳимоят кард ва ба муқобили мақомоте, ки дар арзиши асъор бозӣ мекунанду фоида мегиранд, мухолиф буд. Вай бовар дошт, ки таварруми сунъӣ боиси аз даст додани эътимоди мардум ба асъор мегардад. Ибни Халдун дар бораи миқдори пул сухан гуфта, изҳор дошт, ки «миқдори бузурги пул барои беҳбудии кишвар аҳамият надорад.» Ба гуфтаи вай, сиёсати пулию қарзӣ бояд устуворона, бомулоҳиза бошад ва аҳолӣ аз беқурбшавии пул ҳифз карда шавад.
Ибни Халдун ба мудохилаи давлат дар ташаккули нархҳои молу хидматрасонӣ мухолиф буд. Сиёсате, ки дар он ҳукуматдор молро бо нархи пасттарин мехарад ва баъдан ҳамон молро бо нархи мусоид мефурӯшад, ба гуфтаи Ибни Халдун, оқибатҳои зеринро ба бор меорад:
«Деҳқонон ва тоҷирон дигар наметавонанд мустақилона ба тиҷорате машғул шаванд, ки ба онҳо имкони фаъолияту таъминоти модии хонаводаашонро медиҳад.»
«Бо мурури замон, иштироки ҳукмрон дар савдо метавонад ба нобудшавии фарҳанг ва тамаддун оварда расонад.»
Ибни Халдун чунин мешуморид, ки ҳуқуқ ба моликият калиде барои зинда мондани тамаддун аст ва ҳифз ва таъмини ҳуқуқи моликият бояд дар қонунҳо дарҷ гардад.
Ибни Халдун ҳамчун таърихнигор низ шӯҳратёр аст. Осори ӯ «Китоби намунаҳои ташаккули таърихи арабҳо, форсҳо ва Берберҳо ва ҳамзамонони онҳо, ки қудрати бузург доштанд» ё «Таърихи калон» аз муқаддима ва се қисм иборат аст.
Соима Саидӣ