Вохӯрии таърихсоз
Он рӯзи тирамоҳи соли 1966, ки ҳаво сард, вале осмон соф буду шамоли форам гӯё нохун ба пардаи нонамоёни ҳодисоти оянда мезад, Бӯринисо Бердиева ногаҳон вориди дафтари кори Муродуллоҳ шуд ва бо ишора ӯро ба кабинеташ даъват кард.
Муродуллоҳ қаламро бо эҳтиёт ба кунҷи миз гузошт ва аз паси ӯ равон шуд. Дар рӯ ба рӯи миз, назди Бердиева, марди нуронӣ менишаст. Хоксор буд, аммо дар нигоҳаш шукӯҳи як аср.
Бердиева бо лабханд ба Муродуллоҳ нигарист ва гуфт:
– Ин кас, ки дар рӯ ба рӯи ту нишастаанд, шахсияти муҳтарамеанд, ки шояд Худо як бор дар ҳар аср барои мо мефиристад – Ҳабиб Аҳрорӣ.
Нахустин мулоқот
Муродуллоҳ бо эҳтиром сар хам кард. Барои шиносонидани чунин шахсият дигар зарурат ба ҳарфе набуд. Номи Ҳабиб Аҳрорӣ барои ҳар шахси бомаърифат шинос буд – на танҳо ҳамчун тарҷумони асарҳои бузург, балки равшангари роҳи маънавӣ, ҳамнафаси устод Айнӣ ва насле, ки рӯшанфикриро мисли вазни шеъру хондани намоз риоя мекард.
Ӯ шахсе буд, ки романи абадзиндаи “Ҷанг ва сулҳ”-и Лев Толстойро мисли мусиқии ботинӣ ба тоҷикӣ оварда буд. Он кас, ки “Қисмати одам”-и Шолохов, “Шинел”-и Гогол, “Муҷоҳидон”-и Фадеев, “Баҳорон”-и Шамякин, “Роҳи каҳкашон”-и Айтматовро бо нафаси сухан ба забони модарӣ гардонида буд, рӯ ба рӯи Муродуллоҳ Шерализода қарор дошт.
Пешниҳоди тақдирсоз
Ҳабиб Аҳрорӣ бо шеваи ноби Самарқандӣ ба сухан омад:
– Ман мақолаҳои туро хондам, бачаҷон. Дар қаламат далерӣ ҳаст, миёни ҳар сатри навиштаат маъниҳое ҳастанд, ки ба дарки он ҳар кас қодир нест.
Муродуллоҳ хомӯш буд. Мисли шогирде, ки устоди номаълуму мунтазираш ногаҳон аз паси парда берун мешавад.
Аҳрорӣ идома дод:
– Ман мудири сектори тарҷумаи Институти таърихи партия ҳастам. Мо ба як касе ниёз дорем, ки ҳам қалам дорад, ҳам виҷдон. Медонам, ки ту таърихдон ҳам ҳастӣ. Ман омадаам туро хонадор кунам, на бо зан, бо коре, ки раҳнамои ояндаи зиндагии ту хоҳад буд.
Қадами нахустин ба илм
Бердиева табассум кард. Гӯё аз орзуи кӯҳнааш, ки Муродуллоҳ аз гӯшаи редаксия ба майдони васеътари илм ва сухан гузарад, ибрози қаноат мекард.
Муродуллоҳ аввал чизе нагуфт. Сипас ба сӯйи Ҳабиб Аҳрорӣ нигариста, ба сухан омад:
– Агар шумо бовар доред, саъй мекунам, ки ба ин бовар сазовор гардам.
Аҳрорӣ бо ангушти нармаш китфи Муродуллоҳро ламс кард:
– Фақат ҳаминро мехоҳам. Хиёнат бо қалам нобахшиданист. Беҳуда тоҷикон намегӯянд, ки нақши қалам суханест, ки дар санг ҳаккокӣ шудааст.
Аз рӯзнома ба мактаби маърифат
Ҳамин тавр, дар як саҳари сард, дар фазои хомӯши ҳуҷраи Бердиева, тақдири Муродуллоҳ боз як гардиши нав гирифт. Вай ба Институти таърихи партия, ба маконе, ки дар он сухан дигар танҳо сухан набуд, балки шоҳиди рӯйдодҳо, тарҷумони вақт ва забони миллат мегашт, ба кор қабул шуд.
Ин оғози як сафари тоза буд – аз рӯзнома ба Институти таърих, аз саҳифаҳои хабарӣ ба саҳифаҳои таърихӣ, ки ниёз ба виҷдон, далерӣ ва маърифат дошт.
Дар саҳнаи хомӯшии бузургон
Дар утоқи ороми Ҳабиб Аҳрорӣ, ки деворҳояш бо нусхаҳои нодири тарҷумаҳои классикон оро ёфта буданд, на танҳо фазои илму адаб, балки хомӯшии пурмаънии бузургон танин дошт. Дар чунин муҳит, ки ҳар китоб аз умри як қаҳрамон қисса мекард, Муродуллоҳ Шерализода навиштанро бо чашми дигар, бо қалами дигар, бо нафаси дигар оғоз намуд. Ӯ дигар фақат рӯзноманигор набуд – ӯ тадриҷан ба муҳаққиқе табдил ёфт, ки бо заковати ором пардаи ғафси фаромӯширо аз чеҳраи таърих канор мезад ва масири ҳақиқати гӯрондашударо аз зери хокистари замон берун меовард.
Ҳабиб Аҳрорӣ, ин марди нуронӣ ва чобуксухан, ки бо забони тоҷикии ноби самарқандӣ ҳарф мезад, барои Муродуллоҳ на танҳо устод, балки равшанкунандаи роҳи тираи маърифат гардид. Ӯ на фақат сабк, услуб ва санъати баён, балки шуҷоати маънавӣ, масъулияти илмӣ ва виҷдони мутаҳаррике омӯхт, ки дар дили ҳар як пажӯҳишгар бояд чароғи шабдам бошад. Ба ӯ мегуфт:
– Зинда сохтани таърих таҷдиди виҷдон аст. Агар ту натавонӣ ростӣ гӯӣ, агар забонат аз хатар битарсад, агар қаламат дар лаҳзаи ҳалкунанда хомӯш монад, пас, қалам хидматгори миллат нест. Он гоҳ таърихро дигарон хоҳанд навишт – на бо ният, балки бо манфиат.
Муродуллоҳ ин суханонро ҳамчун васият ба худ донист. Аз ҳамон лаҳза, саҳифаҳои ӯ дигар шакли гузориш надоштанд, балки садои ботини замон мешуданд. Ӯ бо забоне менавишт, ки гӯё худи таърих ба воситаи ӯ ҳарф мезад – ором, вале ларзон, далер, вале боэҳтиром.
Дар канори Аҳрорӣ, ки худ тарҷумони бузургтарин шоҳасарҳои башар буд – аз «Ҷанг ва сулҳ»-и Лев Толстой то ҳикояҳои Тургеневу Шолохов, аз Балзак то Айтматов – Шерализода фаҳмид, ки ҳар ҷумла метавонад тақдири як наслро тағйир диҳад, агар он аз замири пок бархезад.
Ин ҷо, дар саҳнаи хомӯшии бузургон, ки ҳар китоб ҷон дошт ва ҳар садо масъулият, Муродуллоҳ ба дафтари таърих ворид шуд – на ҳамчун меҳмон, балки ҳамчун таърихнигор. Ҳар саҳфае, ки ӯ менавишт, намоди эҳтиром ба ҳақиқат ва фидоият ба миллат буд.
Дар қатори дӯстдорони ҳақиқат
Ҳамин тарзи устодиву шогирдӣ буд, ки Муродуллоҳ Шерализодаро аз муҳити пурмаҳрумияти рӯзномаҳо ба фазои ботинии илми таърих овард. Дар Институти таърих, ӯ на фақат пажӯҳиш кард, балки суханони гумшудаи таърихро бо тозагии қалам ва покии виҷдон ба гӯшҳои мардум баргардонд.
Аз ҳамон рӯз то охир, ӯ ҳар мақолаи илмиро мисли номаи сирноке менавишт. Зеро шояд бо забони имрӯза менавишт, аммо бо рӯҳи гузашта ва барои фаҳмиши фардо.
Қадами аз рӯзнома ба рисолат
Пайванди байни қалами Шерализода ва қалами Аҳрорӣ на танҳо пайванди устод ва шогирд, балки пайванди ду шахсияти хизматгузор ба виҷдон, сухан ва таърих буд. Яке сухани дигаронро бо нури тоҷикӣ медурахшонд, дигаре таърихи миллатро бо қалами рост мепарварид.
Муродуллоҳ Шерализода ба ин муассиса на ба хотири курсӣ омад, балки ба хотири хидмат. Ва он рӯз, ки остонаи Институти таърихро убур кард, ӯ дар худ гуфт: “Ҳақиқат гоҳе дар саҳифаҳои китоб нест – балки дар байни сатрҳое пинҳон аст, ки онро танҳо қалами содиқ бармекашад”.
Ҳамин буд қадами ӯ аз рӯзнома – ба рисолати таърих.
Дар паси пардаҳои таърих – идеология ва маърифат
Он чизҳое, ки ман имрӯз рӯйи коғаз овардаам, ногуфтаҳои шабҳои тӯлонӣ, суханҳои ором дар роҳравҳои корхона, вожаҳои фурӯ хӯрдаеанд, ки Муродуллоҳ Шерализода гоҳе дар сафарҳои корӣ, гоҳе шабона дар утоқи рӯзномаи “Садои мардум” ба ман мегуфт. Гӯё он вақтҳо намедонистам, ки ҳар ҷумлаи ӯ хӯшаи андешаест, ки дер ё зуд хоҳад расид – ва ман бояд онҳоро ҳамчун хӯшаҳои пошхӯрда, парешон, вале гаронбаҳо ҷамъ оварда, ба хонанда расонам. Чуночи ӯ ин хидматро нисбати устодаш Ҳабиб Аҳрорӣ кард. Муродуллоҳ баъд аз сари Ҳабиб Аҳрорӣ маҷмуаи ҳикоёти вайро ҷамъоварӣ кард, ба унвони “Тӯйхӯрии мӯйсафедон” интишор дод ва шамъи хотироти устодашро рӯшан сохт.
Ӯ мегуфт: “Таърих – майдони хомӯшии бузургон аст. Мо, агар бодиққат бошем, дар хомӯшии деворҳои китобхона ва рафҳои бойгонӣ садои миллатро мешунавем. Садои ҳақиқат, ки гоҳ фишурда аст, гоҳ фаромӯшшуда. Идеология фарзанди ҳамин садо аст”.
Ба гуфтаи ӯ, бе идея миллат пароканда аст. Бе ғоя – давлат бенизом. Ва бе маърифат – мағлубият дар ҷанг. Ҳамон гуна, ки солҳои 1941-1945 нишон доданд: ҳарчанд тӯпу тӯфанг майдон дошт, вале пирӯзиро фақат шамшери маънавӣ – сухан, рӯҳия, эътиқод овард.
Ба ин фикрҳо ӯ бо таҷриба расида буд. Ва ман шоҳид будам, ки чӣ гуна таҳқиқоти ӯ дар утоқи ороми Институти таърих, зери роҳбарии доктори илм, профессор А. Я. Вишневский, тадриҷан ба як рисолаи қавӣ табдил ёфт – таҳти унвони “Нақши корҳои идеологӣ дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ”.
Соли 1984 ин рисола ҳимоя шуд. Ба гуфти худаш: “Ин танҳо кори илмӣ набуд – ин посух ба як хомӯшии таърих буд. Мо одат кардем, ки ҳамеша танкро бинем, генералро бинем, аммо шахси одие, ки шабу рӯз дар пойтахт, дар деҳот, бо як сухан, бо як мақола, бо як нидо дар ақибгоҳ ҷон медод, фаромӯш шуд”.
Шерализода дар шабҳои тӯлонӣ – вақте ки бо ҳам “Садои мардум”-ро ба чоп омода мекардем, аз ин рисола ҳамчун як масъулият ёд мекард, на ҳамчун комёбӣ.
“Ҳар қадаме, ки мегузорем, бояд як пораи масъулиятро рӯшан кунад”,- мегуфт ӯ.- Агар ту қадаме мегузорӣ, вале паси ту торик мемонад, пас аз ту миллат нуре намегирад”.
Муродуллоҳ Шерализода аз таърих танҳо барои гузаштаро ёд кардан кор намегирифт – ӯ таърихро барои ҳифзи миллат, барои ҳифзи виҷдон, барои пойдории идеяҳои озодагӣ ба миён меовард. Аз нигоҳи ӯ: “Идеология, агар рост бошад, миллатро рост нигоҳ медорад. Ва агар хомӯш монад, миллат хомӯш мешавад”.
Ҳамин аст, ки имрӯз ман ба ҳар ҷумлаи он шабҳо гӯш мекунам – ва медонам: онҳоро бояд ҷамъ кунем. Барои он ки фаромӯш нашаванд. Барои он ки боз касе, шабе, дар рӯшноии як чароғи камранг, аз паси як сафҳаи сафед, ҳақиқатро бо калима зинда кунад.
Давом дорад
Шариф Ҳамдампур
Pressa.tj Бохабар аз гапи ҷаҳон бош!
Моро пайгири намоед Telegram, Facebook, Instagram, YouTube