Оё “шоҳи одил” идеяи миллӣ буда метавонад?
Дар даврони Истиқлолияти миллии Тоҷикистон олимону донишмандон дар бораи идеяи миллӣ бисёр навиштаанд ва онро таърифҳои гуногун додаанд. Дар бисёри мавридҳо ин таъриф фарогири мафҳумҳои мухталифе чун “ваҳдати миллӣ”, “рушди миллӣ” ва “идеологияи миллӣ” буда, “идеяи миллӣ”-ро дар сатҳи абстрактӣ ва умумигӯӣ нигоҳ доштааст. Дар мавридҳои ҷудогона идеяи миллӣ ба идеяҳои мушаххасе чун “шоҳи одил” маҳдуд гардидааст, ки ҳадаф ба таври возеҳу равшан баён мегардад. Дар ин сурат, “идеяи миллӣ” ба тақвияти сулолаи хонаводагӣ даъват карда, ҳалли тамоми мушкилоти ҷомеаро ба муваффақият дар ин самт вобаста медонад.
Сиёсатшиноси тоҷик Абдуғанӣ Мамадазимов ҳамин “идеяи шоҳи одил”-ро пешниҳод карда буд (2013, 5 январ. “Поиск национальной идеи-2: О состоянии политико-идеологического иммунитета Центральной Азии.» Asia-Plus. ). Чунонки ӯ иддао мекунад, ин идея кашфиёти фарҳанги тоҷик буда, дар худии худ ҳеч айбе надорад, балки дар шароити имрӯза танҳо ниёз дорад, ки “аз ботин такмил” дода шавад. Худи ҳамон сол профессор Ҳоҷимуҳаммад Умаров мақолае бо номи «Справедливый шах» — изжившая себя идея” () навишта, аз диди иқтисодӣ арзиши ночизи ин идеяи сиёсатшиносро нишон дода буд. Сабаби баъди замоне ба ин мавзӯъ рӯ оварданамон аз он иборат аст, ки ба ин пешниҳоди акнун дар муносибатҳои сиёсӣ ва иҷтимоӣ амалишуда ҳанӯз баҳои ҷомеашиносӣ дода нашудааст.
Ба монанди ин сиёсатшинос аҳли қалам кам нестанд, ки мехоҳанд дар Тоҷикистон системаи династӣ (ҳукумати хонаводагӣ) ба вуҷуд оранд ва инро ба “идеяи миллӣ” ва ё “идеологияи миллӣ” табдил медиҳанд. Билохира, ошкор шуд, ки ҳама мафҳумҳои абстрактӣ, болохонадор ва ба худии худ номафҳум ба хотири ҳамин системаи сиёсӣ будааст. Барои исботи актуалӣ ва зарур будани чунин идея онҳо чанд далел пеш меоранд, пеш аз ҳама: 1) хатарҳое, ки аз берун ба манфиатҳои умумимиллӣ ва умумидавлатӣ таҳдид мекунанд ва 2) пазироиши ин идея аз тарафи аксарият.
Онҳое, ки зидди идеяи “шоҳи одил” ҳастанд, унсурҳои таркибии хатарҳои берунӣ мебошанд. Албатта, тарафдорони идеяи “шоҳи одил” инро возеҳ баён намекунад, вале мантиқи пешниҳодашон ба ин далолат мекунад.
Акнун бубинем, чаро на ҳама идеяи “шоҳи одил”-ро ҳамчун идеяи умумимиллӣ қабул доранд. Пеш аз ҳама, хатарҳое, ки Тоҷикистонро таҳдид мекунанд, куллан “хориҷӣ” нестанд. Балки бисёре аз хатарҳо дар дохили ҷомеа ҳастанд, ки аз он ҷумла таъсиргузор шудани омилҳои хориҷӣ мегарданд.
На ҳама ба ин бовар ҳастанд, ки идеяи “шоҳи одил” боиси пешгирии ҷанги шаҳрвандӣ ва ҳамбастагии умумимиллӣ дар атрофи ин идея мегардад. Балки зиддияту ихтилофҳо дар ҷомеа на бо сабаби будани чунин “шоҳи одил”, балки аз роҳи зӯроварии доимӣ ва ба ҳошия рондану бегона кардани ақаллият ба даст меояд. Чунин нест, ки дар фазои пасошӯравӣ консепсияи “мардум-оила” ба маъное, ки Мамадазимов дар назар дорад, яъне ҳокимияти сиёсӣ ба ҳамаи мардум чун ба оилаи худ муносибат мекунад, татбиқ шуда бошад.
Дар асл, маҳз ҳокимиятҳои хонаводагӣ ҷои “идеологияи марксизм-ленинизм”-ро гирифтанд, ки дар муқоиса адолати иҷтимоиро хеле бештар таъмин мекард. Мамадазимов аслан аз кадом “ислоҳот” гап мезанад, дар ҳоле ки таҳаввулоти пасошӯравӣ асосан ба таври табиӣ сурат мегирад. Ин таҳаввулот ба он маъно табиист, ки дар онҳо на фақат асаре аз ақлу хиради одамӣ дида намешавад, балки ҷаҳлу бесаводӣ ва таассубу манфиатхоҳии гурӯҳӣ бештар саҳмгузоранд. Он чи ба ном “ислоҳот” дониста мешавад, бештар дар бахшҳое татбиқ меёбад, ки на ба манфиати ҳамагонӣ, балки ба манфиати гурӯҳи ҳукмрон мебошад. Агар Мамадазимов “патернализм” гуфта ҳаминро дар назар дошта бошад, дуруст аст. Аммо ӯ дар байни патернализм ва манфиатҳои “умумимиллӣ” хатти пайванд мекашад, ки воқеият надорад.
Патернализм ё худ “системаи муносибатҳои ба ҳимояту сарпарастӣ ва итоаткорӣ асосёфта” (таърифе, ки худи Мамадазимов пешниҳод кардааст) наметавонад манфиатҳои умумимиллиро ифода кунад. Чунки доираи ҳукмрон ҳамаро иҷозат намедиҳад, ки дар қудрати сиёсӣ саҳмгузор бошанд. Пеш аз ҳама, захираҳои сиёсӣ ва сарватҳои иқтисодӣ кофӣ нестанд. Табиати қудрат намегузорад, ки ин захираҳо ва сарватҳо баробар тақсим шаванд. Афсонаи “патернализм”, яъне давлатро ба оила муқоиса ва монанд кардан дар ин ҷо ба кор намеравад. Агар муқоисаи шоҳ бо падар шуданӣ ҳам бошад, ин падар ба ҳамаи фарзандон бо як чашм нигоҳ намекунад. Балки онеро ба худ қарибу надим мекунад, ки новобаста ба ҳама бедодиҳояш аз ҳама вафодор ва итоаткор аст. Ин гуна муносибатҳои сиёсию иҷтимоиро дар сарчашмаҳои илмӣ системаи патрон-клиентӣ (ҳомӣ-маволӣ) меноманд.
Вобаста ба хусусиятҳои миллӣ ва маҳаллии Тоҷикистон нависандаи ин сатрҳо дар чанд маврид онро чун “системаи парастиши сиёсӣ” ва ҳама гуна кӯшишҳои идеологии рост кардани ин системаро “дини сиёсӣ” номгузорӣ кард. Дар чунин система шахси ҳукмрон ба Парастор (бути парастиш) ва ҳамаи дигарон (шаҳрвандон, тобеон) ба парастанда табдил меёбанд. Дар натиҷа, арзишҳои вафодорӣ ва итоаткорӣ ҷойгузини ормонҳои умумиинсоние чун озодӣ ва шоистагии фардӣ, аз як тараф, ва инкишоф, пешрафт ва сулҳу осоиши умумӣ, аз дигар тараф, мегарданд. Ин система сиёсати кадриро ҳам муайян мекунад. Аз рӯи мантиқи он, дар системаи идорӣ шахсони “тасодуфӣ” вуҷуд надоранд, балки Парастор онҳоро шахсан худаш мувофиқи андозаи вафодорӣ ва итоаткориашон ба вазифа мегуморад. Ҳамин аст, ки усулҳои мардумсолорӣ ва шоистасолорӣ дар интихоби кадрҳо нақше намебозанд.
Он чи Мамадазимов дар мавриди системаи сиёсии Қирғизистон мегӯяд ва онро ба шаманизм муқоиса мекунад, ҷуз рост кардан (машруият бахшидан, легитимизатсия)-и “патернализм”-и гуфтагии худаш нест. Баръакс, аксарияти таълифот дар бораи кишварҳои Осиёи Марказӣ, аз он ҷумла Қирғизистон тасдиқ мекунанд, ки ҳамаи ин кишварҳо, беистисно, системаи патрон-клиентӣ доранд. Он гуна ки Қирғизистон тавонистааст яке аз унсурҳои муҳими ин система, яъне Парасторро шиканад, бигузор дар рӯҳияи шаманизм ҳам бошад, вале қадами устувор ба самти аз байн бурдани усулҳои вафодорӣ ва итоаткорӣ дар муносибатҳои сиёсӣ ва иҷтимоӣ аст. Бовар дорам, на шаманизм, балки исёни Чингиз Айтматов бар зидди манқуртизм дар таҳаввулоти Қирғизистон бештар саҳмгузор будааст.
Таърихи муштараки мардумони мусулмон дар асрҳои миёна (сар карда аз хилофатҳои Рошидин, Уммавиён ва Аббосиён) нишон медиҳад, ки системаи патрон-клиентӣ хоси арабҳо низ будааст. Сабаби ба сари қудрат омадан ва боз ҳам сарнагун шудани Зайнулобидин Бин Алӣ, Муаммар Қаззофӣ, Ҳусни Муборак ва дигарон ҳам ба ҳамин система бастагӣ дорад. Яъне онҳо барои нигоҳ доштани қудрати худ аз вафодорӣ ва итоаткории атрофиён сӯиистифода мекарданд. Сабабҳои асосии вожгун шаданашон ҳам, ки инро Мамадазимов инкор намекунад, ба доираи хонавода ва надимон маҳдуд кардани сарватҳои иқтисодӣ, ғасби қудрати сиёсӣ ва аз ин рӯ, маҳрум кардани аксарияти мардум аз манофеи иқтисодӣ ва идораи сиёсӣ будаанд. Омилҳои хориҷӣ, чун дахолати “компрадорҳо”, “метрополия”, “сипоҳ”, “долларҳои нефтӣ”, “ҳамсояҳои қудратманд” ҳамеша нақши таҳрикдиҳанда ва барангезанда доштаанд, то муайянкунанда. Ба назар чунин мерасад, ки падидаи “баҳори араб”, ки сиёсатшинос мекӯшад онро тафсири дигар диҳад, дар айни ҳол мушкилии асосии ӯ барои рост кардани худкомагони Осиёи Марказӣ аст. Бинобар ин, мегӯяд: “Все общенациональные лидеры региона (ЦА) пришли к власти не при помощи бывшей метрополии (а порой, вопреки ей), а через общенациональные выборы и до настоящего времени они опираются не на внешние факторы, а на поддержку большинства слоев общества (кредит доверия еще не утрачен).»
Бо вуҷуди ҳамаи ин ҳимоятгарӣ ва вафодорӣ ба пешвоёни “умумимилӣ”- и Осиёи Марказӣ, Мамадазимов наметавонад “минусҳо” (ҷиҳатҳо манфӣ)-и “идеяи шоҳи одир”-ро сарфи назар кунад.
Як ҷиҳати манфии ин идеяро сиёсатшинос дар “консентратсияи қудрат дар ихтиёри шохаи иҷроияи давлат” медонад. Дар ҳақиқат, яке аз мушкилоти аслии ин “таълимот” (“шоҳи одил”) ҳамин аст. Аммо тафсири Мамадазимов дар мавриди сабаби чунин натиҷа холисона нест, балки ба хотири ҳимояи ҳамин идея мебошад. Ӯ идеяи таърихии осиёимарказиро бо мафҳумҳое мехоҳад дуруст кунад, ки маҳсули сиёсатшиносии давраи нав ҳастанд. Пеш аз ҳама, худи падидаи тақсими ҳокимияти давлатӣ ба се шоха (ҳокимияти қонунгузорӣ, ҳокимияти иҷроия ва ҳокимияти судӣ) хоси таърихи Осиёи Марказӣ нест. Балки шоҳ ҳамеша фаротар аз ҳар сеи ин ҳокимиятҳо қарор мегирифт. Аз рӯи ин мантиқ, модоме ки идеяи шоҳро ҳимоят мекунӣ, ҳамин фароҳокимиятии ӯро низ ҷонибдор ҳастӣ. Агар тарафдори фароҳокимиятӣ нестӣ ва мехоҳӣ ҳокимияти давлатӣ ба се шоха ҷудо шавад, пас, аз баҳри идеяи шоҳ ҳам бояд гузарӣ. Дигар роҳи ҳалли ин мушкилӣ нест.
Дигар мафҳуме, ки Мамадазимов барои ҳимояти “идеяи шоҳи одил” истифода мебарад, “харизма” мебошад. Ин мафҳум низ аз ҷомеашиносии Ғарб ворид шудааст. Балки мафҳуми мувофиқе, ки дар таърихи сиёсии Осиёи Марказӣ роиҷ буд, “худкома” ё худ “худком” мебошад, ки онро Низомулмулк дар “Сиёсатнома”-и худ истифода бурдааст. Дар ҷои дигар дар мавриди ин мафҳуми таҳҷоӣ муфассалтар баён карда будем. Агар мафҳуми “худкома”-ро бо мафҳуми “харизма” муқоиса кунем, таърифҳои тамоман хилофи ҳамдигар ба даст меояд. Шоҳи худкома на аз ҷиҳати қобилияти харизматикии худ, балки аз ҷиҳати зӯроварӣ ва ғазаби худ қудраташро таҳким ва давомият мебахшад. Баръакс, мафҳуми “харизма” аз мифологияи Юнони Бостон пайдо шудааст. Он ишорате ба олиҳаҳо (худоҳои ҷинси зан) мекард, ки бо зебоӣ, малоҳат ва нозу адои худ дигаронро ба худ ҷалб ва мафтун мекарданд. Дар илмҳои иҷтимоӣ таърифи Макс Вебер дар бораи харизма аз ҳама бештар маъруф ва дар айни замон мавриди нақд қарор гирифтааст. Ӯ рафтори иҷтимоии инсонро ба се тип ҷудо мекард: 1) аффективӣ; 2) суннатӣ ва 3) ратсионалӣ. Аз ин ҷиҳат, ҷомеаҳо ва қудратҳои сиёсиро низ ба се даста ҷудо мекунад.
Дар ҷомеаҳо ва давлатҳои ибтидоӣ типҳои аффективӣ (асосёфта ба ангезаҳои ҳиссӣ) ва суннатӣ ва дар ҷомеаҳо ва давлатҳои мудерн типи ратсионалӣ (ақлӣ, хирадбунёд) муайянкунанда ҳастанд. Аз рӯи ин синфбандии Вебер, роҳбари харизматикӣ дар давлатҳои ибтидоӣ вомехӯрад. Агар рафтори мардум бар ақлу хирад бунёд ёфта бошад, чунин роҳбарро аслан қабул надорад. Ба тафсилоти ин типикунонии рафтори инсон ва сохти давлатдорӣ намепардозем. Фақат ҳаминро бояд гӯем, ки маҳз ҳамин пешниҳоди Вебер дар илми имрӯза дигар эътибор надорад. Ҳанӯз дар асри 19 Ҷеймс Фрейзер исбот карда буд, ки ҳатто дар ҷомеаҳои ибтидоии ба фарҳангу сиёсати ҷодугарӣ асосёфта роҳбари харизматикӣ вуҷуд надошт. Мардум то он замоне ба роҳбари сиёсӣ итоат мекарданд, ки ӯ гарави бехатарии вуҷудии онҳо дониста мешуд. Марҳилаҳое, ки мардум чунин бовариро аз роҳбари худ доштанд, ҳамеша кӯтоҳ буд ва аз ин рӯ, бисёр ҳолатҳое мешуд, ки ҳатто худи роҳбар чун “гӯсфанди қурбонӣ” ба қатл расонда мешуд. Дар марҳилаи минбаъда шоҳ, барои ҳифзи ҷони худ, идеологияеро пуштибонӣ мекард, ки гӯсфанди қурбониро на дар худи ӯ, балки дар душман ва бегона медид.
Инсоншиносии имрӯза душмансозиҳо ва бегонакарданҳои як гурӯҳи мардумро аз тарафи қудрати сиёсӣ ба ҳамин боварии “гӯсфанди қурбонӣ” марбут медонанд. Аз рӯи ин биниш, ҳеч кадоме аз “роҳбарони умумимиллӣ”-и Осиёи Марказӣ соҳиби харизма нест, балки барои ҳифзи қудрати худ аз идеологияҳои “гӯсфанди қурбонӣ” зиёд истифода бурдаанд. Ҳамаи онҳо на андак ва на гоҳ-гоҳ, балки бешумор ва зуд-зуд «душманон»-ашонро қурбонӣ кардаанд. Дар айни замон, ҳамеша хӯсаи “душман” ва “бегона”-ро нигоҳ доштаанд, то тамоми мушкилотро ба онҳо рабт диҳанд. Албатта, ин ҳамагӣ як роҳу усули таҳкими қудрати сиёсӣ аст.
Роҳҳои дигар легитимизатсия (росткунӣ, дурустбарорӣ, машруиятбахшӣ), муқаддасгардонии қудратманд ва маргинализатсия (ба ҳошияи иҷтимоӣ рондан, беобрӯ кардан, девона баровардан), кооптатсия (харидан)-и довталабону чолишгарони қудрат, ҷудоиандозӣ (тақсим кардану ҳукумат кардан), ҳувиятсозӣ (identity politics) ва монанди инҳо мебошанд.
Он чи дар мавриди “идеяи шоҳи одил” гуфта мешавад, худ усули легитимизатсия аст, ки дар забони мардум “дурӯғросткунӣ” номида мешавад. Инро Мишел Фуко “қудрати дискурсивӣ” (discursive power) меномад. Дар таърихи сиёсие, ки Фуко тафсир медиҳад, ду падида аҳамияти хос дар таҳкиму давомияти қудрати сиёсӣ доштаанд: яке, дискурс (discourse) ва дигаре, девонагӣ (madness). Мувофиқи таърифи ӯ, дискурс ҳақиқати бофтаву сохтаи қудрат мебошад, ки аксаран бо ҳақиқати илмӣ дар ихтилоф аст. Яъне он чӣ қудратманд мехоҳад дурусту ҳақиқӣ бубинад, ҳақиқат аст, на чизи дигар. Ба назари Фуко, дар раванди муносибатҳои қудрат (power relations) на фақат шахс(он)-и қудратманд, балки ҳама, аз он ҷумла тобеону мазлумон ҳам иштирок мекунанд. Чунончи, мазлумон ба гунаи пассив (беамал ва кунду карахт) будан, итоат кардан, тасдиқ кардан ва ҳатто дифоъ аз зулми қудратманд кардан, дискурс ва ё ҳақиқатҳои сохтаву бофтаро тарафдорӣ мекунад. Бо вуҷуди ин, дар таърих на ҳамеша раванди ҳақиқатсозии дискурсивӣ осону ҳамвор будааст. Фуко дар асари худ бо номи “Девонагӣ ва Тамаддун” (“Madness and Civilization”) таъкид мекунад, ки тамаддуни аврупоӣ, ба ин шакле ки ҳаст, наметавонист вуҷуд дошта бошад, агар қудратмандон шахсиятҳои саркашро “девона” эълон намекарданд ва тобеон ба ин ҳақиқати бофта бовар намекарданд. Дар ҳақиқат, “девона” номидани саркашҳо ва ҳатто ба девонагӣ марбут кардани амалҳои эътирозие чун худкушӣ на фақат таърихи сиёсии Аврупо, балки таърих ва имрӯзи сиёсии кишварҳои исломӣ, аз он ҷумла Осиёи Марказиро ташаккул додааст. Бе ин гуна ҳақиқатсозиҳо ҳеч роҳбари миллие дар минтақа наметавонист бештар аз як сол қудраташро нигоҳ дорад.
Дар мавриди усули дигар, ки муқаддасгардонӣ мебошад, метавонем танҳо ба сиёсати динии ҳукуматҳои Осиёи Марказӣ дар тӯли таърих ишорат кунем. Давлатҳои қабилавӣ ва хонаводагӣ ҳамеша бо рӯҳониён паймон мебастанд ва ҳанӯз ҳам мебанданд ва рӯҳониён дар байни мардум (муридон) шахсони ҳокимро пуштибонӣ мекарданд ва мекунанд. Аксаран ин усули легитимизатсияи қудрат аз роҳи дин будааст. Дар ин бора дар таълифи дигаре муфассалтар хоҳем навишт.
Дигар бахши муҳими легитимизатсия (дурӯғросткунӣ)-и идеяи «шоҳи одил» аппарати идеологӣ ва консептуалии қудрати сиёсӣ мебошад. Ин аппарат ва ё дастгоҳ дар ду бахш кор ва таъсиргузорӣ мекунад: якум, дар бахши афкорсозии оммавӣ ва дуюм, дар бахши баҳсҳои зиёиён дар бораи “идеяи миллӣ”. Воқеият ин аст, ки баҳсҳои зиёиёни тоҷик дар бораи “идеяи миллӣ” бештар функсияи саргармкуниро дорад, то ҳақиқатнигорӣ. Яке аз ин идеяҳои саргармкунанда маҳрумиятҳои таърихӣ, бахусус дар оғози асри 20 мебошад. Ин факти таърихиро ҳеч кас инкор намекунад, ки миллати тоҷик аз марказҳо ва шахсиятҳои фарҳангиашон маҳрум гардиданд ва дар ин раванд пантуркҳо ва болшевикҳо низ мусоидат карда буданд. Аммо тарзи тафсири ин маҳрумиятҳои таърихӣ бештар ба манфиати тартибот ва муносибатҳои қудрати мавҷуда мебошад.
Зиёиёни тоҷик душвориҳои имрӯзаи давлатдориро ба ин маҳрумиятҳо рабт медиҳанд. Танҳо шумори андаки зиёиён талаб мекунанд, ки муносибати худро ба воқеият иваз кунем, то тафсири таърихиамон низ иваз шавад. Таърих ҳам ҷузъи воқеият ва аз ин рӯ, таърихнигорӣ оянданигарӣ ҳам ҳаст. Ончуноне ки таърихро тафсир мекунем, ҳамон гуна ояндаро месозем. Аммо тафсири ғолиб, ки ба бечоранолӣ (виктимизатсия) асос ёфтааст, моро дар вобастагӣ ва сарафгандагӣ дар муқобили омилҳои “хориҷӣ” (дар ин сурат пантуркизм ва болшевизм) қарор медиҳад. Ҳамин мантиқ моро итминон мебахшад, ки мушкилоти имрӯзаи мо ба ҳамин гуна тафсири воқеият бунёд ёфтааст. Тафсири бечоранолонаи таърих боиси ҳамин монанд идеяҳои саргармкунанда, балки бечорасозандаи дигар низ мешавад. Аз ҷумлаи ин идеяҳо тамоми мушкилоти соҳаи омӯзишу парваришро ба хатти сириллик ва забони русӣ марбут донистан аст.
Метавон даврони Истиқлолияти миллии тоҷикро ба марҳилаҳои ба истилоҳ “истерикӣ” тақсим кард, ки дар ҳар марҳила зиёиёни тоҷик ба таври истерикӣ масъалаи дуюмдараҷаеро чун “идеяи миллӣ” дар миён гузошта, даъво кардаанд, ки маҳз ҳамин масъала калиди ҳама бадбахтиҳои миллати тоҷик аст. Муддате пеш баҳси “забони тоҷикӣ”, дар байн баҳси “хатти пириллик” (намедонам чаро “сириллик” не, “пириллик” меноманд) ва ҳоло бошад, баҳсҳои “забони русӣ”, либосҳою хӯрокҳои “миллӣ” (бале, ҳамин андоза масхараомез!) фазои зеҳниро пур кардаанд. Пурсида мешавад, ки чаро ин гуна баҳсҳоро “истерикӣ” меномам? Чунки ба монанди шахси дар ҳолати истерика афтода, зиёиёни ин гуна баҳсҳоро дар миён гузошта, бадбахтии миллиро дар вуҷуди ин мушкилот нишон медиҳанд, дар ҳоле ки чунин нест. Ҳамин гуна марҳилаҳои истерикӣ тез-тез рух медиҳанд, вале мушкилиеро ҳал накарда, балки бо саргарм кардани ҷомеа мушкилиҳои аслиро сарфи назар мекунанд.
Ба ҳамин монанд идеяҳои саргармкунанда “ҷанги шаҳрвандӣ” ва тамоми нобаробариҳои имрӯзаро ба он рабт додан мебошад. Дигар идея “маҳалгароӣ” ва “фасодзадагӣ” (коррупсия) мебошад, ки донишмандони мо онро ташхиси дуруст намедиҳанд, чун метарсанд ҳақиқатро ошкор кунанд, ки он як номи дигари сиёсати нодурусти кадрӣ мебошад. Яъне маҳалгароӣ ва фасодзадагӣ, пеш аз ҳама, натиҷаи муносибатҳои сиёсию иҷтимоӣ аст, то сабаби онҳо. Ин маризиҳо натиҷаи ҳамон системаи парастиши сиёсӣ мебошад, чун қудратманд, пеш аз ҳама, ба хонавода ва ҳаммаҳали худ эътимод дорад.
То системаи парастиши сиёсӣ, аз он ҷумла идеяи “шоҳи одил” аз байн наравад ва ҷои онро муносибатҳои демократӣ ва шоситасолорӣ нагирад, маҳалгароӣ ва фасодзадагиро чун сабаб донистану бо он муборизаи намоишкорона бурдан натиҷае намедиҳад. Ин гуна мубориза ба хотири авомфиребӣ ва аз ин роҳ легитимизатсия ва давом бахшидани қудрати “шоҳи одил” аст, ки худ сабаби маҳалгароӣ ва фасодзадагӣ мебошад. Дар чунин вазъият пешниҳоди Мамадазимов дар бораи тақвияти “идеяи шоҳи одил” ва мубориза бар зидди маҳалгароӣ ва фасодзадагӣ сабабро натиҷа ва натиҷаро сабаб шуморидан аст.
Ҳафиз Бобоёров
Манбаъ: Саҳифаи фейсбукии муаллиф