Дар ҳоле, ки ҳеҷ як аз кишварҳои Осиёи марказӣ расман таҷовузи Русия ба Укроинро маҳкум накардааст, ин даргирӣ минтақаро муталошӣ мекунад. Маскав, ки то кунун кафили амният дар ин минтақа буда, шоҳиди он аст, ки монополияаш дар минтақа ба чолиш кашида мешавад. Иёлоти муттаҳида пас аз шикасти худ дар Афғонистон ба минтақа бозмегардад.
Ҷанги алайҳи Укроин, ки тавассути раисҷумҳури Русия Владимир Путин оғоз шуд, ҷумҳуриҳои Осиёи марказиро дар вазъияти сахт қарор медиҳад. Қазоқистон, Қирғизистон, Узбекистон, Тоҷикистон ва Туркманистон, ки аз соли 1991 пас аз истиқлол, равобити наздике бо Маскав доранд, дар айни ҳол равобити хубе бо Укроин барқарор кардаанд. Бинобар ин, дар Созмони милали муттаҳид, дар ҷараёни раъйгирии қатъномаҳои маҳкумияти таҷовузи Русия ва илҳоқи сарзаминҳои Укроин ба Маскав, ҳамаи ин кишварҳо мавзеъи бетарафии эҳтиёткоронаеро гирифтанд: намояндагони онҳо раъйи бетараф доданд ё дар раъйгирӣ ширкат накарданд (Туркманистон).
Дар пушти ин ваҳдати зоҳирӣ, мавзеъҳои онҳо дар воқеъ зарофати бештаре дорад. Раҳбарони сиёсии Туркманистон ва Тоҷикистон аз тарс дур шудани Русия, ки кафили амнияти онҳо дар баробари ҳамсояашон Афғонистон аст, аз изҳори назар худдорӣ карданд. Қирғизистон мавзеъи ғайриоддитаре аз худ нишон додааст: пас аз машрӯъият бахшидан ба таҳоҷуми Русия, ки тавассути раисҷумҳур Содир Ҷабборов ҳамчун “иқдоме зарурӣ барои дифоъ аз ҷамъияте (Донбасс) ки умдатан шаҳрвандон русӣ ҳастанд”, арзёби шуд, ин кишвар ҳаққи Укроинро ба унвони як кишвари мустақил барои думбол кардани сиёсати хориҷии мавриди назараш, ба расмият шинохт. Бишкек ҳатто барои он кумакҳои башардӯстона ирсол кардааст. Монанд ду ҷумҳурии Осиёи марказӣ, Узбакистон ва ба вижа Қазоқистон, ки ошкоро ба нафъи Киев мавзеъ гирифтаанд.
Ҷамъият зиёде аз русҳо дар ин ду ҷумҳури ба вижа дар қисмати шимоли онҳо сокин ҳастанд ва бархе аз сиёсатмадорон дар Маскав аз он ба унвони “ҳадяи сарзаминӣ” ёд мекунанд. Остона дар пай созмондиҳии ҳамапурсие, ки мунҷар ба илҳоқт манотиқт укроинии Донетск, Луганск, Запороже и Херсон ба Русия шуд, бар пойбандии худ ба “принсипи тамомияти арзӣ, ҳокимият ва ҳамзисти мусоламатомез” таъкид кард. Остона ва Тошканд дар пойбанди ҳамон мавзеъгирие ҳастанд, ки дар соли 2014, замоне, ки Маскав Кримро замима кард, гирифта буданд. Ин худдорӣ аз ҳимояти сиёсӣ аз аввалин таҷзияи хоки Укроин дар Осиёи Марказӣ муштарак аст, ҷое, ки ҳеҷ кишваре истиқлоли ҷумҳуриҳои Абхазия ва Осетияи ҷанубиро дар поёни ҷанг Гурҷистон дар сол 2008 ба расмият нишнохта буд.
Яке дигар аз вокунишҳои роиҷ дар кишварҳои Осиёи Марказӣ, ки аз замони фармони фиристодани бахше аз неруҳои захира тавассути Путин дар 21 сентябри соли 2022 мушоҳида шуд, эътирози онҳо алайҳи талошҳои Русия барои истихдоми коргарони фаслӣ аз Осиёи Марказӣ барои рафтан ва ҷангидан дар Укроин аст. Узбекистон, Қирғизистон, Тоҷикистон ва ҳатто Туркманистон — кишваре, ки камтарин нируи корро ба бозор Русия содир мекунад — ба атбоъи хориҷнишини худ, ки тавассути додани шаҳрвандӣ васваса шудаанд, ёдоварӣ кардаанд, ки хидмат дар як артиши хориҷӣ онҳоро дар маърази маҳкумиятҳои зиндон дар кишваршон қарор медиҳад. Басиҷи неруҳои захира Қазоқистонро дар мавқеияти хоссе қарор дод: аз 4 октябр 2022, танҳо кишвари ҳамсоя Русия дар Осиёи марказӣ бояд ҳуҷуми ҳудуди 50 ҳазор шаҳрванди Русияро, ки аз даъват ба хидмати сарбозӣ фирор мекарданд, мудирият мекард. Ба гуфти Марат Ахметжанов, вазир дохилаи Қазоқистон аз 200 ҳазор русе, ки аз замони басиҷи неруҳои захира ба Қазоқистон рафта буданд, 147 ҳазор нафар ба суръат онҷоро тарк карданд.
Қарордодҳои дифоъӣ
Аз назар амниятӣ, Русия равобити қавӣ бо Қазоқистон, Қирғизистон ва Тоҷикистон дорад. Аз як су, ин се кишвар — илова бар Беларус ва Арманистон — бахше аз паймони дифоъӣ ҳастанд, ки дар сол 2002 дар Маскав имзо шуд ва кумакҳои мутақобилро дар сурати ҳамла ба яке аз аъзои он аз хориҷ фароҳам мекунад: Созмон паймони амнияти дастаҷамъӣ (СПАД). Аз сӯи дигар, Русия дар ҳар як аз ин кишварҳо маконҳои стратегӣ дорад: пойгоҳҳои низомӣ дар Қирғизистон (пойгоҳи ҳавоии 999, дар Кант) ва Тоҷикистон (дивизияи 201 пиёданизоми моторӣ дар Душанбе ва Бохтар), пойгоҳи фазоӣ дар Қазоқистон дар Байконур, як фурӯдгоҳи низомӣ дар Қустанай, ё ҳатто як истгоҳи радар (Балхаш-9) ва як маркази озмоиши мушаки зиддибаллистик дар наздики дарёчаи Балхаш.
Агарчи Узбекистон ва Туркманистон пас аз истиқлол аз Маскав фосила гирифтанд, аммо аз миёнаи даҳаи 2010 ба ҳавзаи нуфузи ҳокимияти Русия бозгаштанд. Рӯйи кор омадан Шавкат Мирзиёев дар Тошканд дар соли 2016 ба таври қобили таваҷҷуҳе равобити дуҷонибаро беҳбуд бахшид ва эҷоди ҳамкории низомии байн ду кишварро осон кард. Бо ин ҳол, раисҷумҳури ҷадиди Узбекистон, монанди салафи худ Ислом Каримов, муҷаддадан ба Созмони паймони амнияти дастаҷамъӣ пайваст, ки дар солт 2012 алорағми ширкатт фаъол дар эҷодаш, ба таври қатъӣ онро тарк карда буд. Бастатарин кишварт минтақа, Туркманистон, дар навбати худ, бинобар созишномаи мушорикати роҳбурдӣ, ки дар таърихи 2 октябри 2017 тавассути Бердимуҳаммадов ва Путин дар Ашқобод имзо шуд, ба навбати худ ба сурати бисёр чашмгире ба Маскав наздик шудааст. Паймонҳои низомии мутааддиде дар ин фосила байн Туркманистон ва Русия имзо шуд (аз ҷумла яке дар авоили соли 2022) ва сарбозон рус дар ҳол ҳозир аз марз Туркманистону Афғонистон муҳофизат мекунанд.
Истиқрори неруҳои ҳофизи сулҳи СПАД дар Қазоқистон байни 6 то 13 январи 2022, ки аз фурӯпошии эҳтимолии режими Остона, ки тавассути шӯришҳои дохили тазъиф шуда буд, ҷилавгирӣ кард, метавонист бозкунанда сандуқи Пандера бошад. Созмони паймони амнияти дастаҷамъӣ метавонад аз ин пас дар маърази ин хатар қарор гирад, ки ҳамчун омили билққвваи мудохилаи Маскав дар умури дохилии кишварҳои минтақа талаққӣ шавад. Амре, ки бо анҷоми он фаротар аз вазифаи комилан низомиаш амал кардааст. Дар Тоҷикистон, раисҷумҳур Эмомалӣ Раҳмон, ки аз авохири соли 2021 дар минтақаи худмухтори Бадахшони ҳаммарз бо Афғонистон ба шиддат мавриди эътироз қарор гирифта буд, талоши номуваффақе кард, то ба баҳонаи нуфузи ҷиҳодгарон ба кишвараш аз шимоли Афғонистон, Созмони паймони амнияти дастаҷамъиро ба дахолат ташвиқ кунад.
Илова бар Созмони паймони амнияти дастаҷамъӣ, як созмони минтақаии дигар ба Русия иҷоза медиҳад то нуфузи низомии худро дар Осиёи марказӣ барқарор кунад: Созмони ҳамкории Шанхай (ШОС). Ин созмон, ки дар соли 2001 эҷод шуд, ба таври муназзам манёврҳои муштарак, ба вижа дар заминаи мубориза бо терроризм ва қочоқи маводи мухаддир, дар минтақа анҷом медиҳад. Бо ин ҳол, бар хилофи Созмони паймони амнияти дастаҷамъӣ, Созмони ҳамкории Шанхай ҷумҳуриҳои Осиёи марказӣ — ҳама аъзо ба ҷуз Туркманистонро дар канори қудратҳои бузурги дигаре ба ҷуз Русия қарор медиҳад: Чин, Ҳинд, Покистон ва акнун Эрон, (ки дар сентябр ба он пайвастанд). Илова бар ин, Созмони ҳамкории Шанхай аз замони таъсиси худ дорои як имкони сиёсии қавӣ аст, ки бистаре барои гуфтугӯҳои мебошад, ки Русия мехост ҳамзамон бо хароб шудани равобиташ бо Иёлоти муттаҳида ва Иттиҳодияи Аврупо, онро ба як ҷабҳаи зиддиғарбӣ табдил кунад.
Бо ин ҳол, сарони кишварҳои созмон, ки барои аввалин бор аз замони шурӯъи ҷанг, дар 15 ва 16 сентябр 2022 дар Самарқанд (Узбакистон) гирди ҳам омада буданд, беш аз ҳар чиз иҷоза доданд, ки ихтилофи назарҳоишон намоён шавад. Дар ҳоле, ки Си Ҷинпин, раисҷумҳурм Чин, муттаҳиде бо мавзеъгирии мубҳам дар мавриди даргирии Русия дар Укроин бисёр бо эҳтиёт амал кард, Раҷаб Таййиб Урдуғон, раисҷумҳури Туркия (меҳмони ифтихорӣ дар Самарқанд) ва ҳамчунин Норендро Модӣ, нахуствазири Ҳинд хостори таваққуфи хусуматҳо ва ёфтани роҳҳали дипломатик барои ин даргирӣ шуданд. Саранҷом, ин нишаст дар ҳоле баргузор шуд, ки тақрибан ҳамзамон даргириҳои мусаллаҳона дар марзи мавриди муноқишаи Қирғизистону Тоҷикистон аз як сӯ ва байни Арманистонк Озарбойҷон аз сӯи дигар аз сар гирифта шуд, ки нишондиҳанда аз даст додани нуфузи Русия дар ҳошияи Осиёи Марказӣ ва Қафқоз аст.
Тасвири як қудрати мутаҷовиз, ки Русия дар Укроин гирифтори он шудааст, ҷумҳуриҳои Осиёи марказиро бар он дошта то барои кафолати амнияти худ, ба думболи шарикҳои ҷадиде бошанд. Ин тамоюл барои раҳоӣ аз гузашта ба нафъи рақибҳои суннатии Маскав дар минтақа будааст.
Аз оғози ҷанг, Пекин вазири дифоъи худи Вэй Фэнхэро барои имзои қарордодҳои ҳамкории низомӣ бо таъминкунандагони нафту (Қазоқистон) гази табиии худ дар Осиёи Марказӣ (Туркманистон) фиристод. Пас аз он, Чин бо эҳтиётии нисбӣ, дубора дар Осиёи Марказӣ зоҳир шуд: раисҷумҳур Си ба ин тартиб аввалин сафари байналмилалии худро пас аз буҳрони коруно ба Қазоқистон анҷом дод, ҷое, ки ба ҳамтои худ, Қосим Жомарт Тоқев, ба ҳимояти кишвараш аз тамомияти арзии Қазоқистон итминон дод. Пешниҳодоти рӯзи баъди ӯ дар чорчуби иҷлоси Созмони ҳамкории Шанхай (эҷоди як маркази омӯзиши низомӣ дар минтақа ва омӯзиши ду ҳазор нафар аз нерӯҳои амниятӣ), нишондиҳандаи алоқаи Чин ба амнияти Осиёи Марказӣ аст.
Паҳподҳои Туркия
Агарчи ин амре ҷадид нест, аммо як коҳиши изофӣ барои Русия дар тақсимкорӣ аст, ки ба таври зимнӣ байни Маскав ва Пекин дар мавриди он тавофуқ шудааст: амният ҳавзаи маҳфуз Русия бошад ва Чин дар хаттт муқаддамт сармоягузорӣ дар зерсохтҳо қарор гирад. Чанд сол пеш, ифтитоҳт эҳтиёткоронаи як пойгоҳи низомӣ дар Тоҷикистон, барои ҷилавгирӣ аз пайвастани ҷиҳодгарони уйғур мустақар дар шимоли шарқи Афғонистон танҳо аввалин зарба буд. Илова бар ин, чин ба таври муназзам манёврҳоеро алайҳи қочоқи мавод мухаддир бо Қирғизистон ва Тоҷикистон созмондеҳӣ мекунад. Дар ниҳоят, Пекин ба тадриҷ худро ба унвони таъминкунандаи таслиҳот барои режимҳои Осиёи Марказӣ, бо улгубардори аз Туркманистон, ки сомонаҳои падофанди ҳавоии HG-9-ро ба он таҳвил додааст, тасбит кард.
Фаъолияти Туркия то замони ҳамлаи Русия ба Укроин ба ҳамкории фарҳангӣ ва иқтисодӣ бо кишварҳои турки Осиёи марказӣ маҳдуд буд. Илова бар ин, Қазоқистон, Узбекистон ва Қирғизистон дар интизори пайвастани Туркманистон, ҳамагӣ ба Созмони кишварҳои турк пайвастаанд, сохторе, ки тавассути Анқара дар авохири даҳаи 2000 эҷод шуд, то кишварҳоеро, ки мутааллиқ ба як тамаддун (аз ҷумла Озарбойҷон) медонад, гирди ҳам оварад. Аз 24 феврали 2022, стратегияи нуфузе, ки тавассути раисҷумҳур Урдуғон бар ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ — аз ҷумла Тоҷикистони форсизабон ба кор гирифта шуд ва баъд низомиро низ дар бар гирифт. Бинобар ин, Анқара як аҳдномаи мушорикати роҳбурдии фарогир барои тақвияти ҳамкории низомӣ бо Узбекистон дар 29 март имзо кард ва пас аз он дар 21 апрел тавофуқномаи ҳамкории низомӣ бо Тоҷикистон ва муҳимтар аз ҳама як аҳдномаи мушорикати роҳбурдӣ бо Қазоқистон (10 ва 11 май) имзо кард, ки созмондеҳии манёврҳои низомии муштарак ва ҳамчунин эҷоди хатти тавлиди паҳподи Аnka-ро дар ин кишвар фароҳам мекунад. Ин қарордод, ки аввалин маврид дар навъи худ аст аҳамияти ғӯли энержии ин минтақаро барои Анқара нишон медиҳад.
Иёлоти муттаҳида, ки ба далели ақибнишинии ошуфта ва беназм аз Афғонистон дар соли 2021 беэътибор шуда буд, аз ҷанг дар Укроин барои бозёбии ҷойи пой дар Осиёи Марказӣ истифода кард. Стратегияи онҳо барои бозёбии нуфузи минтақаӣ бар мубориза бо терроризм мутамаркиз ва ҳадафи онҳо Афғонистон аст, ҷое, ки раҳбари Ал-Қоиъда, Айман Ал-Завоҳирӣ, тавассути як ҳавопаймои бидуни сарнишини амрикоӣ дар 31 июли 2022 кушта шуд. Тоҷикистон як тарафи гуфтугӯи табиӣ барои ин кишвар аст ва Вашингтон дар онҷо дидгоҳи муштараке бо режими Толибон дар мавриди таҳдидт амниятит созмони Давлати исломии Хуросон — шоха афғонистонии Доъиш — барои минтақа дорад.
Бад-ин тартиб, Тоҷикистон танҳо кишвари Созмони ҳамкории Шанхай аст, ки аз ҳар гуна гуфтугӯ бо Толибон худдорӣ мекунад. Ихтисос додани як кумаки низомии 60 миллион долларӣ барои таъмини амнияти марзии Тоҷикистону Афғонистон ва созмондеҳии размоиши мубориза бо терроризм тавассути Фармондеҳии марказии нерӯҳои амрикоӣ (Сентком) дар Тоҷикистон дар моҳи августи гузашта, ки дар он дигар аъзои Созмони паймони амнияти дастаҷамъӣ — Қазоқистон ва Қирғизистон илова бар Узбекистон низ ширкат карданд , шоҳиди наздикии Вашингтон ва Душанбе аст.
Дархости эҳтиром
Ба манзури беҳбуди равобити то ҳадде тира байни кишварҳои Осиёи Марказӣ ва муттаҳиди стратегии аслии онҳо, нишасти Осиёи марказӣ — Русия дар 14 октябр дар Остона баргузор шуд. Ин гирдиҳамоӣ баръакс, норизоияти ҳоким бар Маскав ва шарикони он дар минтақаро барҷаста кард. Раисҷумҳурт Тоҷикистон ба таври тӯлонӣ Путинро мавриди хитоб қарор дод ва хостори эҳтироми бештар барои “кишварҳои кӯчак” дар минтақа шуд. Бо ин ҳол, Раҳмон шояд бо ин кор ба думболи ҷалби таваҷҷуҳи ҳамтои руси худ ба мушкили амнияти кишвараш дар даргирии ошкор бо Қирғизистон бошад: аз замонт шурӯъ ҷанг дар Укроин, Тоҷикистон дар воқеъ шоҳиди он буда, ки беш аз ҳазор сарбоз ва афсари русии мустақар дар хокаш ба ҷабҳаи Укроин эъзом шудаанд. Аз ин манзур, мушоҳидоти Раҳмонро метавон ба унвони интиқоде алайҳи қудрати императории собиқ ва ҳамчунин ба унвони фарохоне барои эъзом накардани ҳамаи нерӯҳояш ба Укроин таъбир кард.
Манбаъ: Родиёи байналмиллалии Фаронса (RFI)