Мавзӯи ҷоҳилият ва он чи дар он аз ҳанафият монда буд, як масъалаи муҳиммест, ки пеш аз ворид шудан ба баррасии таърихи паёмбари Ислом Муҳаммад (с), бояд омӯхта шавад. Зеро он шомили ҳақиқатест, ки то ҳол душманони дини Ислом онро мехоҳанд кур кунанд ва ё бо шаклҳое аз хаёлу бофтаҳо рӯйпӯш созанд.
Хулосаи он ҳақиқат ин аст, ки ҳароина Ислом идомаи дини поке мебошад, ки онро Худованд ба Абуланбиё Иброҳим (а) фиристода буд. Дар ин бора Қуръони карим дар якчанд оят сароҳатан гуфтааст. Аз ҷумла:
“هُوَ اجْتَباكُمْ وَما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ..” [الحج 22/ 78]
“قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ” [آل عمران 3/ 95]
“…Вай шуморо баргузид ва бар шумо дар дин ҳеҷ тангӣ нагузошт; дини падари шумо – Иброҳимро (машрӯъ кард); Худо шуморо пеш аз ин [яъне: дар Китобҳои собиқ] ва дар Қуръон низ «мусулмон» ном ниҳод…!” (сураи Ҳаҷ, ояти 78)
“Бигӯ: «Худо рост гуфт, пас миллати Иброҳимро дар ҳоли дар оини ҳанафӣ будан пайравӣ кунед; ва (Иброҳим) аз мушрикон набуд». (сураи Оли Имрон, ояти 95)
Аз касе пӯшида нест, ки арабҳо аз фарзандони Исмоил (а) буданд. Онҳо дину роҳи падарашонро, ки аз Худо оварда буд, ба мерос ба ҳамдигар месупориданд. Аз ҷумла, тавҳиди Худо, риояи ҳудуди Худо, гиромӣ доштани муқаддасоти Худо, ки дар саргаҳи он бузурдориву ҳимояи Байтуллоҳ, эҳтироми қонунҳои ибодату хидмат дар он қарор дошт, ин ҳамаро яке ба дигарӣ ба мерос мегузошт.
Вақте ки қарнҳо гузаштанду замона дур шуд, мисли қавмҳои дигар, ки вақте ҷаҳл миёнашон боло мегираду аз аҳд дур мешаванд ва байнашон аҳли хурофоту гумроҳиҳо роҳ меёбанд, арабҳо низ он ҳаққеро, ки ба ҳамдигар ба мерос месупориданд, бо бисёре аз ботилҳои оҳиста ба миёнашон даромада ба омехта кардан шурӯъ карданд. Ҳамин тавр, ширк ба миён даромаду ба ибодати бутҳо одат карданд ва маросимҳои ботилу ахлоқи зишт оҳиста ба онҳо роҳ ёфт. Бо ҳамин аз нури тавҳид ва аз роҳи поки иброҳимӣ дур шуданду ҷоҳилият ҳама ҷоро фаро гирифт. Ин ҷоҳилият замоне чун абри сиёҳ осмони эшонро тира нигаҳ дошт ва танҳо бо зуҳури Муҳаммад (с) пароканда гардид.
Нахустин касе ки ширкро миёнашон дароварда, онҳоро ба ибодати бутҳо водор намуда буд, Амр ибни Луҳай ибни Қамъа бобои Хузоъ аст. Ибни Исҳоқ аз Муҳаммад ибни Иброҳим ибни Ҳориси Таймӣ нақл мекунад, ки Абусолиҳи Саммон шунидааст, ки Абуҳурайра чунин гуфтаанд: Расули Худо (с)-ро шунидам, ки ба Аксам ибни Ҷуни Хузоӣ чунин мегуфтанд: “Эй Аксам, дидам, ки Амр ибни Луҳай ибни Қамъа ибни Хандаф ҷомаашро дар оташ кашола мекунад. Касеро надидаам, ки мисли ту ба вай монанд бошаду ё мисли вай ба ту”. Аксам гуфт: Оё монандӣ ба вай ба ман зараре дорад, эй Расули Худо? Он ҳазрат (с) гуфтанд: Не. Ту марди мӯъмин ҳастиву вай беимон.
Ибни Ҳишом чи гуна ибодати бутҳоро миёни арабҳо даровардани Амр ибни Луҳайро нақл карда, аз ҷумла чунин мегӯяд: Амр ибни Луҳай аз Макка бо кори худ ба Шом меравад. Вақте ба Маоб аз замини Балқо, ки он замон дар онҷо амолиқа, фарзандони Амлиқ ибни Ловаз ибни Сом ибни Нуҳ зиндагӣ мекарданд, мерасад, мебинад, ки онҳо ба бутҳо ибодат мекунанд. Ба онҳо мегӯяд: Ин чӣ бутҳое ҳаст, ки мебинам шумо ибодат мекунед? Барояш мегӯянд: Ин бутҳое, ки мо мепарастем, ҳини зарурат аз он борон металабем, онҳо ба мо борон медиҳанд, мадад металабем, ба мо мадад мекунанд. Амр ба он мегӯяд: Оё ба ман ҳам аз ин бутҳо медиҳед, ки ман онро ба диёри араб бараму онҳо низ онро ибодат кунанд? Онҳо барояш буте медиҳанд, ки номаш “Ҳубал” буд. Ӯ он бутро ба Макка меорад ва онро насб намуда, мардумро ба парастишу бузург доштани он амр мекунад.
Ҳамин тавр, парастиши бутҳо дар нимҷазираи араб паҳн шуда, миёни аҳли он ширк роиҷ мегардад. Онҳо бо ҳамин аз ақидаи тавҳид, ки доштанд, ҷудо мешаванду ба ҷойи дини Иброҳиму Исмоил дигар дин мегиранд ва мисли дигар қавму миллатҳо ба залолату зиштиҳо дар эътиқоду рафтор мубтало мешаванд.
Аз ҷумлаи муҳимтарин омили гирифторӣ ба ин вазъ ҷаҳлу нодонӣ ва таъсир гирифтан аз мардуми дигари атроф буд.
Вале бо ин ҳама миёни онҳо мардуме монда буданд, ки агарчи бо мурури замон кам мешуданд, ба ақидаи тавҳид пойбанд ва ба роҳи иброҳимӣ устуворона қадам мезаданд. Ин гурӯҳ зинда шудан баъди мурдан ва барои ҳисоб ҷамъ шуданро тасдиқ мекарданд, яқин доштанд, ки Худо ба шахси итоаткор савоб медиҳаду гунаҳкорро ҷазо, ин бутпарастӣ ва гумгоҳии раъйу андешаро, ки миёни арабҳо падид омада буд, бад медиданд. Хелеҳо аз миёни ин гурӯҳ машҳур буданд, мисли Қис ибни Соидаи Иёдӣ, Риоби Шаннӣ, Буҳайрои Роҳиб.
Инчунин зимни одатҳои араб боқимондаҳои аҳди Иброҳим ва асосҳои дини пок ва маросимҳои онро дидан мумкин буд. Агарчи он ҳам бо гузашти айём кам мешуд. Ҷоҳилияти онҳо ба ҳадде олуда бо осори маросимҳои иброҳимӣ ва асосҳои он буд. Бо он ки ин маросиму асосҳо дар рӯзгорашон дар шакли вайрон ва қабеҳ зоҳир мешуд. Ин маросимҳо монанди бузургдории Каъба, тавофи он, ҳаҷҷу умра, қарор гирифтан дар Арафа, қурбонӣ ва амсоли он аз аҳди Иброҳим (а) барояшон монда буд. Вале онҳо онро нодуруст иҷро мекарданд ва дар он бисёр чизҳои бегона ворид менамуданд. Мисли “талбияи” ҳаҷҷу умра. Қабилаҳои Кинона ва Қурайш онро чунин мегуфтанд: “Лаббайкаллоҳумма лаббайка, лаббайка ло шарика илло шарика ҳува лака, тамликуҳу ва мо малака”. Ба қавли Ибни Ҳишом “Ӯро бо талбияи хеш ягона меҳисобиданд. Баъд бутҳояшонро бо Ӯ ҳамроҳ карда, моликияти онҳоро ба Ӯ месупориданд”.
Хулоса, пайдоиши таърихи араб зери чодари дини поке, ки онро Иброҳим (а) оварда буданд, ҷараён гирифтааст. Рӯзгори онон саршор аз ақидаи тавҳид ва нури ҳидояту имон буд. Сипас, арабҳо бар асари гузаштани асрҳо ва дур шудани аҳдҳо оҳиста — оҳиста аз он дур шудан гирифтанд. Дигар дар рӯзгорашон ба ҷойи он торикии ширк, гумроҳии фикр ва хурофоти ҷаҳл омад. Бо он ки осори қадими ҳақ ва асосҳои он ҳамроҳ бо таърихашон ба оҳистагӣ қадам мезад ва бо мурури замон заифу тира гашта, бо гузашти солҳо пайравони он каму коста мешуданд.
Вақте шӯълаи дини пок бо зуҳури охирини паёмбарон Муҳаммад (с) аз нав равшан шуд, ваҳйи илоҳӣ он гумроҳиву зулумотро, ки дар давоми муддати тӯлонӣ тӯда шуда буд, маҳв намуда, ҷойи онро бо нури имону тавҳид ва ғояҳои адолату ҳақ мунаввар сохт. Сипас, он осори даврони иброҳимиро, ки то замони дурахши нури нав омада расида буданду ба шариатҳои илоҳӣ мутобиқат доштанд, иқрор намуд ва онҳоро таъкид карда, аз нав ба он мардумро даъват сохт.
Бидуни шак, зарурате нест ба таъкиди мо бар он, ки чизе, ки мо исбот карданӣ ҳастем, барои касе, ки аз таърих огоҳӣ дорад, бадоҳатан маъруф аст ва барои шахсе, ки чизе аз Ислом омӯхтааст, амри заруратан собит аст. Вале мо дар ин замона маҷбур мешавем, ки барои таъкиду тавзеҳи он вақти зиёде сарф кунем. Зеро бо чашмони худ дидем, ки чи тавр бархе эътиқодашонро ба рағбату хоҳишоти камтарини нафсияшон тобеъ мекунонанд.
Бале! Ин гуна мардум зиндагӣ мекунанду парвое надоранд, ки ақлашонро бо сангинтарин занҷирҳои бандагӣ ва ғуломӣ дар банд кардаанд. Чи қадар фарқ бузург аст миёни будани ирода аз пайи ақида ва будани ақида аз пайи ирода. Чи қадар фарқ бузург аст миёни ин ду аз ҷиҳати волоияту пастӣ ва иззату забунӣ.
Бо вуҷуди бадеҳӣ будани гуфтаҳои боло ва возеҳ будани далелҳои он ҳастанд касоне, ки чунин мегӯянд: асри ҷоҳилӣ камтар пеш аз зуҳури паёмбарӣ роҳи бедориро пеш гирифта, ба ҷодаи беҳтаре, ки шоистаи раҳгардӣ буд, қадам ниҳода буд. Афкори арабӣ низ дар навбати худ ба шӯриш бар муқобили намодҳои ширку бутпарастӣ ва хурофотҳои ҷоҳилии часпида бар он шурӯъ карда буд. Ин бедорӣ бо зуҳури Муҳаммад (с) ва даъвати нави эшон таҷассум пайдо кард.
Маънои ин гуна даъвоҳо, чи тавре аз шумо пӯшида нест, ин аст, ки таърихи ҷоҳилӣ бо мурури замон ва гузашти қарнҳо ҳақоиқи тавҳид ва нури ҳидоятро бештар қабул мекардагӣ мешуд. Яъне, арабҳо ҳар қадар, ки аз аҳди Иброҳим дур мешуданду фосилаи қарнҳо байнашон бештар мешуд, ба ғояву даъвати ӯ ҳамон қадар наздиктар мешуданд ва ниҳоят ин наздикӣ дар айёми Муҳаммад (с) ба марҳалаи ахири худ расид.
Сообщение ПАЁМ.net.