Бахши дуввуми мусоҳибаи Аззом Тамимӣ, журналисти маъруфи араб дар шабакаи моҳвораии “Ал-Ҳивор”, ки бо забони арабӣ пахш мешавад бо Муҳиддин Кабирӣ, раҳбари Паймони миллии Тоҷикистон.
Бахши аввалро метавонед бихонед.
А.Т.: Доктор Муҳиддин, мо қабл аз танаффус дар бораи мушкилии раҳбари бузургтар кисту аз кӣ пайравӣ кардан мегуфтем ва Шумо ин праблемаро шарҳ дода, фармудед, бархе бар ин назаранд, ки ба ҷуз пайравӣ аз ин ё он абарқудрат (дар ҳолати дуқутбаӣ будан) ва дар зери султаи онҳо қарор гирифтан дигар чорае надорем, аммо, воқеан имкон надорад, ки барои як миллате, ки бихоҳад озод шавад, истиқлоли худро ба даст оварад ва ба по хезад, магар ин ки ин ваҳшатро аз худ дур созад. Чун моро раҳбаронамон, чи аз вафодорони чап бошанд ва чи ростгаро ба ин варта кашонданд. Далелашон ҳамеша ин буд, ки мо дар як фароғе зиндагӣ надорем ва мо чорае надорем ба ҷуз пайравӣ аз низоми сотсиализм ва ё либерализм. Вале ҳеч яке аз ин низомҳо барои миллатҳо хайру хубие наовардааст. Баръакс, ба ҷуз мусибат болои мусибат ва фоҷиа болои фоҷиа чизи дигар наоварданд.
М.К.: Оре, ман пештар ҳам ишора кардам, ки агар дар сурати набудани ҳеч роҳе ба ҷуз интихоби як абарқудрат, онеро интихоб мекунем, ки доштани як ояндае беҳтареро барои мо замонат бидиҳад.
Вале то кунун ман бар ин боварам, ки миллатҳо ва кишварҳои мо метавонанд мустақил бошанд ва ҳаққи ихтиёри усулҳои бунёдини фарҳангӣ ва фикрии худро худашон доранд. Барои мисол Ҳиндустон, онҳо тавонистанд давлати худро бисозанд. Оё касе метавонад бигӯяд, ки низоми ин давлат сотсиалистӣ ва ё либералӣ аст? На, касе чунин намегӯяд. Тамоми андешаҳо дар ин кишвар вуҷуд дорад, вале мабнӣ бар фарҳанги ҳиндӣ ва арзишҳои мавҷуда дар ин минтақа ва ин кишвар. Ман ҳаргиз намегӯям, ки Ҳиндустон намунаи як кишвари демократӣ ва ҳуқуқу озодиҳои инсонист аст, онҷо мушкилот вуҷуд дорад, вале ҳадди ақал онҳо талош доранд як кишваре бисозанд, ки мустақил бошад, ки то андозае комёб ҳам шудаанд. Ва инчунин ман мутаиннам, ки кишварҳои исломӣ низ фурсатҳои зиёде барои чунин иқдоме доранд.
А.Т.: Албатта, ин як мушкилие аст, ки баъзе мардум онро дарк намекунанд. Ва қувваҳои хориҷӣ ҳам муассисаҳои хайриявӣ нестанд. Яъне, вақте кишвари хориҷие бихоҳад кумаке пешниҳод кунад ва ё чизе бисозад, ки ба фоидаат бошад, ин корро ӯ аз боби дилсӯзӣ бароят анҷом намедиҳад. Ӯ манофеи худро дорад.
М.К.: Бале, ҳамин тавр аст. Сиёсат , хусусан сиёсати байналмилалӣ бар пояи манофеъ бунёд ёфтааст.
А.Т.: Боке нест, ки агар байни тарафҳо бар асоси табодули манофеъ амал сурат бигирад, вале на бар асоси тобеият ва вобастагӣ.
М.К.: Албатта.
А.Т.: Хуб, бармегардем бар асли мавзӯъ, яъне саргузашти Шумо.
У: Бале, баргашти ман аз хидмати сарбозӣ ба замоне рост омад, ки дар Иттиҳоди Шӯравӣ ва хусусан Ҳизби комунистӣ тағйирот ба вуҷуд омада буд ва ман он замон 20 ва ё 21 сол умр доштам. Ин замони оғози тағйирот дар андешаҳои ман буд.
Инҷо як чизи дигарро ҳам мехоҳам бигӯям, ки дар соли дувуми хидмати сарбозӣ аз бародарам, ки аз ман бузургтар аст, талаб кардам баъзе китобҳои тақлидие, ки дар хона доштем бароям бифиристад. Ва ӯ он китобҳоро бароям дар як бастаи махсус тариқи почта ба Гурҷистон фиристод. Ва ман бо ин китобҳо ҳамроҳи гурӯҳе аз ҷавонони мусалмон, ки аз Узбекистон, Тоҷикистон ва давлатҳои Қавфқоз буданду онҷо адои хидмат мекарданд, ҳалқаи дарсӣ ташкил кардам.
Ин оғози як амали гурӯҳӣ буд, албатта, дур аз афкори сиёсӣ. Ман менадешидам, ки ин ҷавонон ҳама мусалмонзодаанд, ҳадди ақал намози худро бояд бихонанд ва рӯза бидоранд.
А.Т.: Оё барои Шумо ибодат кардан озод буд?
М.К.: На, ҳаргиз. Ин ҳамаш пинҳонӣ буд. Аввалин фармондеҳе, ки аз ин амали мо пай бурд ва фаҳмид, ки дар байни сарбозони артиш ҳалқаи дарсии пинҳоние ташкил шудааст, ӯ як фармондеҳи мусалмони озарбойҷонӣ буд. Ӯ моро бештар аз русҳо озор медод. Насабаш Алиев буд, албатта, на ин Алиеви раисҷумҳури ин кишвар.
А.Т.: Шабоҳати номҳо.
М.К.: Бале. Ӯ ки аз донишкадаи фанҳои низомӣ фориғу таҳсил шуда буд, моро бисёр озор медод.
А.Т.: Ӯ мехост ҷиддият ва шоистагии худро собит созад.
М.К.: Бале. Дар асл ӯро худи сарбозони мусалмон аз ин кор огоҳ сохта буданд. Чун онҳо фикр карданд, ки ӯ низ мусалмон аст ва аз ин хотир ӯро огоҳ сохтанд, ки мо гоҳо ҳамроҳи ҳамдигар намоз мехонем. Ӯ пурсидаст, ки ташкилкунандаи ин кор кӣ аст? Ҷавонон гуфтанд фулонӣ. Пас аз ин ӯ шурӯъ ба тафтишу бозҷӯӣ кард, ҳамеша кисаҳо ва байни варақҳоро тафтиш мекард. Ва ин воқеъа ҳам ба аввали солҳои бозсозии Гарбачёв рост омада буд, ки чандон бозҷӯии шадид набуд.
А.Т.: Каме сабукӣ ба вуҷуд омада буд.
М.К.: Бале, каме сабукӣ дар ин замина ба вуҷуд омада буд.
А.Т.: Ин соли 1986 буд?
У: На, соли 1985. Ба таври умум метавонем бигӯем, ки дар ин муддат Иттиҳоди Шӯравӣ хеле заъиф шуда буд. Ҳатто қабл аз омадани Гарбачёв ҳам баъзе ишораҳои парокандашавии он мушоҳида мешуд. Масалан дар як муддати кӯтоҳ баъди марги Брежнев Черненко ба сари қудрат омад баъди ӯ Андропов ва баъд аз онҳо Горбачёв. Яъне дар як муддати кӯтоҳ се раҳбари Иттиҳоди Шӯравӣ иваз шуд, ки ҳар кадом бо сиёсатҳои нав меомаданд. Мардум ва бюрократҳо дар сатҳои поёнии маҳаллҳо наметавонистанд худашонро ба сиёсати Маскав мутобиқ созанд ва мо аз ин фурсат истифода мекардем.
Ва баъди баргашт аз хидмати сарбозӣ, вориди аввалин ҳалқаи фикрӣ гаштам, ки бародари бузургам шомили он буд. Ин бародарам солҳо пеш аз ман дар ин ҳалқаҳо буд ва ман намедонистам, чун ин ҳалқаҳо пинҳонӣ буданд. Ва бародарам эҳсос карда, ки вақти он расидааст, то маро дар ин ҳалқаҳои фикрӣ ҳамроҳ кунад. Бо устодон шинос шудам ва бори аввал буд, ки бо андешаҳои тозае шинос мешудам, ки ин афкор ба воситаи донишомӯзони араб вориди минтақаи мо шуда буд. Ва бори аввал буд, ки мешунидам баъзе китобчаҳо аз Афғонистон бо дасти бархе фармондеҳони тоҷик вориди Тоҷикистон мешаванд. Ва имкон пайдо шуда буд, ки мардум метавонист радиои эрониро бо забони форсӣ гӯш кунад.
Яъне, ин маҷмӯъе аз омилҳо буд, насли мо ҷавононе, ки аз 18 то 20 ва 25 сол доштем сахт мутаассир шуда будем.
А.Т.: Насли давраи бозсозӣ.
М.К.: Бале, насли давраи бозсозӣ. Он аз Маскав бо андешаҳои бози либералӣ меомад. Яъне ҳудуди 5 ва ё 10 сол як давраи фаъолият ва нашот буд. Тамоми андешаҳо якбора дар ин муддат мисли борон бар сари мо рехт.
А.Т.: Субҳоналлоҳ, гӯё Худованд фазоро барои таҷдиду таваллуди дубора омода месозад.
М.К.: Бале, Аммо дар он замон мо мусалмонҳо ташнаи андешаҳои тозаи ҳаракӣ, фарҳанги исломӣ ва забони арабӣ будем. Аз сабаби набудани таълимоти дурусти исломӣ мо байни шиа ва суннӣ фарқе намедидем. Инқилоби исломӣ дар Эронро мо инқилоби худамон фикр мекардем. Оятуллоҳ Хумайниро раҳбари мусалмонон медонистем, инқилоби онҳоро инқилоби исломӣ ва ҳукумати исломӣ медонистем. Муҷоҳидони Афғонистонро низ чунин, байни тоҷик ва пашту, Сайёф, Ҳикматиёр, Раббонӣ ва Аҳмадшоҳ Масъуд фарқе намегузоштем. Ҳар арабе, ки ба Тоҷикистон меомад, чун бо забони Қуръон гуфтугӯ мекард, ӯро аз наберагони Паёмбар (с) медонистем. Мо аслан фикр намекардем, ки араб шояд кофир ва мушрик ва зидди мо ҳам бошад.
Инҷо қиссаеро мехоҳам бароятон нақл кунам. Ман як дӯсти суриягӣ доштам ва баъдтар фаҳмидам, ки ӯ масеҳӣ будааст, ӯ дар Тоҷикистон дар донишкадаи муҳандисӣ мехонд. Вай як қиссаро бароям нақл кард, ки дар замони Иттиҳоди Шӯравӣ боре ҳамроҳи як дӯсти яманияш, ки ӯ ҳам онҷо мехонд ба як ошхонаи бузурге дар шаҳри Душанбе ворид шудаанд, соҳиби ошхона фаҳмидааст, ки инҳо араб ва мусалмонанд. Ӯ аз дӯсти яманияш пурсидааст, ки Шумо араб ва мусалмонед? Ин яманӣ дар ҷавоб гуфтааст, бале. Соҳиби ошхона боз пурсидааст, ки оё метавонӣ аз Қуръон ояте бихонӣ? Ин ҷавони яманӣ ҳам чизе аз Қуръонро тиловат кардааст. Ин дӯсти масеҳӣ мегӯяд, вақти тиловати кардани дӯсти яманияш соҳиби ошхона ба гиря даромадааст. Пас аз ин ба онҳо гуфтааст, ки шумо ройгон хӯрок мехӯред. Ва агар битавонед ҳаррӯз биёед ояте аз Қуръон тиловат кунеду аз ҳисоби ман хӯрок барои шумо ройгон аст. Мегӯяд, мо ки донишҷӯ будем, ин пешниҳод бароямон ғанимат буд ва ҳар рӯз ин корро мекардему роийгон хӯрок мехӯрдем. Пас аз чанде он ҷавони яманӣ донишгоҳашро ба поён расонда, ба кишвараш баргашт, аммо ин дӯсти масеҳии суриягӣ ҳаминҷо монд. Мегӯяд, пас аз рафтани дӯстам ҳар боре, ки ба он ошхона мерафтам чанд байте аз ашъор мехондам ва он марди бечора бо шунидани байтҳо (гумон мекард ман дорам ояти Қуръон мехонам) гиря мекард ва ман бошам хӯрокамро мехӯрдаму мерафтам.
Яъне ин марди бечора ояти Қуръонро аз шеъри арабӣ фарқ намекунад. Танҳо ҳамин кифоя буд, ки ӯ бо забони арабӣ мехонад. Ин баёнгари сатҳи дониш ва фаҳмиши мардум буд ва ҳамзамон ихлосу муҳаббати ин мардумро ба дин нишон медод.
А.Т.: Як қиссаеро ба ёдам овардед, ки бо худи ман рух додааст. Вақте ман соли 1976 барои таҳсил ба Донишгоҳи Сандерланд рафтам. Ҳамроҳи як донишҷӯи малайзиягӣ, ки аз дӯстонамон буд, барои адои намози ҷумъа мерафтем, як ҷавоне бо номи Мунир, ки насронии фаластинӣ буд, аз наздамон гузашт. Мо ки як дигарро мешинохтем бо ҳам салому алек кардму ӯ рафт. Ин малайзиягӣ пурсид, ки куҷо меравад ин мард ва чаро масҷид намеояд? Гуфтам, ӯ насронӣ аст. Тааҷҷуб кард, гуфт, ин чӣ гуна мешавад, ки араб масеҳӣ мешавад? Оё шумо наберагони саҳобаҳо нестед? Бечора бародарони малайзиягӣ арабро надида буданд.
М.К.: Айнан ҳамин чиз дар мо ҳам буд. Мардум ташнаи ислом ва фарҳанги исломӣ буданд. Фарқи байни араби мусалмон ва ғайри мусалмон ва ё байни шиа ва суннӣ, салафӣ, таҳрирӣ ва ихвониро намедонистанд . Шахсан худам ба ёдам ҳаст, ки дар охирҳои замони Иттиҳоди Шӯравӣ буд, як ҳайате аз Ҷамоати Таблиғ ба ёдам нест аз Бангладеш ё Покистон омада буданд. Ва ман он замон донишҷӯ будам, онҳо ба масҷид омаданд ва мо бо онҳо шинос шудем. Дидем, ки одамҳои бисёр меҳрубонеанд ва мардумро ба ислом даъват мекунанд. Якеаш ба ман гуфт, ки бояд Шумо ҳамроҳи ман равед.
А.Т.: Ба даъват баромадан.
М.К.: Бале, баромадан ба даъват. Ва ман чизе намедонам, онҳо ба ман гуфтанд, ки ин гуна бояд кунед. Ва ман як ҳафтаи пурра ҳамроҳи онҳо будам. Дидам, ки инсонҳои бисёр хушахлоқу меҳрубонанд. Аммо ҳамон замон дарк кардам, ки ин услуби созгор барои даъват нест.
Ва бори дигар, замоне ки дар Маскав дар Академияи дипломатӣ мехондам ва як ҳайати дигаре аз таблиғиён онҷо низ рафтанд. Ва дар масҷиде вохӯрдем.
А.Т.: Айнан услуби пешин.
М.К.: Бале, бо ҳамон равиш. Вақте онҳо барои берун рафтан даъват кунанд, шахс наметавонад бигӯяд, ки на ман ҳамроҳи шумо намеравам. Чун онҳо хеле инсонҳои боахлоқанд. Боре ҳамроҳаш барои даъват баромада будам, дар роҳ як зани русро вохӯрдем, ки хеле саросема буд ва мегуфт, маро бубахшед ман бояд ба корам дер намонам. Вале ин таблиғӣ гуфт, каме сабр кун ва ҳадяе барояш дод. Он замн бо тааҷҷуб пурсид, ин мард чӣ мехоҳад? Ман вақтам танг аст ва бояд ба корам равам. Таблиғӣ гуфт, ба ӯ бигӯ, ки кор барояш муҳим аст ё ҷаннат? Ва ман маҷбур будам ба он зани рус инро тарҷума кунам. Баъди ин ҳолат ман ба ӯ гуфтам, бародар, ин равиши муносиб дар даъват нест.
А.Т.: Ин равиш барои ҳама муносиб нест.
М.К.: Бале, гуфтам, инҷо Маскав аст ва мардум босаводанд.
А.Т.: Ростӣ, андешае ба ёдам расид, агарчи каме моро аз мавзӯъ дур месозад, он чизе, ки дар бораи Ҷамоати таблиғ хондаам, яъне муассиси ин ҳаракат Муҳаммад Илёс (Худо раҳматаш кунад) ин ҷамоатро барои он таъсис дод, ки мусалмононро дар Ҳиндустон ба дин даъват кунад, на ғайри мусалмонҳоро. Чун ӯ метарсид, ки мусалмононро андешаҳои ҳиндусӣ аз байн мебарад. Дар ҳақиқат мусалмонон дар Ҳиндустон доштанд кам кам аз нигоҳи ахлоқӣ, фарҳангӣ ва ҳатто динӣ аз ҳиндуизм мутаассир мешуданд. Ӯ хост онҳоро аз ин варта наҷот бидиҳад. Аммо баъдтар мардум ин равишеро, ки барои наҷоти мусалмонони Ҳиндустон муносиб буд, дар даъвати ғайримусалмонҳо истифода карданд.
М.К.: Ҷаноби доктор, ман бо зикри ин қисса мехоҳам бигӯям, ки дар он рӯзҳо болои минтақаи мо тамоми афкору андешаҳо ва мазҳабу равияҳо якбора фурӯ рехт. Исломӣ ва ғайриисломӣ, зардуштӣ. Мубаллиғони андешаҳои зардуштӣ мегуфтанд, тоҷикон қабл аз ислом зардуштӣ буданд, пас чаро ба дини бобоҳои худ барнагрдем?
А.Т.: Оё зардуштиён ҳамон оташпарастон ҳастанд?
М.К.: Бале, албатта, ин номгузориҳо ғалатанд. Зеро зардуштиён оташро намепарастанд, оташ назди онҳо як рамз аст. Аммо оташу хок аз муқаддасоти онҳо шинохта мешаванд, ҳаво инчунин.
А.Т.: Онҳо мехостанд, шуморо ба дини бобоҳоятон баргардонанд.
М.К.: Манзурам, ки тамоми андешаҳо якбора дар мо ба вуҷуд омад.
А.Т.: Ба маънои дигар, ногаҳон тамоми маҳдудиятҳо якбора бардошта шуданд?
М.К.: Бале, миллати тоҷик ва дар умум тамоми миллатҳои Иттиҳоди Шӯравӣ баъд аз 70 соли коммунистии муташаддид, ташнаи қабули тамоми навъи афкори дигар ғайр аз андешаи коммунистӣ буданд.
А.Т.: Ҳатто табшириёни масеҳӣ низ ворид шуданд.
М.К.: Албатта, бо тамоми анвоъаш, яъне аз Куриёи Ҷанубӣ шурӯъ карда то Амрико, Аврупо ва Русия.
Ин буд фазои он замон. Аз ин рӯ имрӯз дар Тоҷикистон, агарчи мо чандон зиёд нестем, ҳамагӣ 10 миллионем, ки аксари миллатро ҷавонон ва кӯдакон ташкил медиҳанд, шумо онҷо афкори салафӣ, ихвонӣ, таблиғӣ, таҳрирӣ, ҳанафӣ, такфирӣ (аз мусалмонҳо) шиъа, ҳамаро пайдо мекунед. Дар мо қаблан танҳо шиъаи исмоъилӣ буд, ки 4 дарсади аҳолиро ташкил медиҳанд, вале ҳоло ҷавонони зиёде рафта дар Қуми Эрон таҳсил кардаанд. Ва ҳатто мардумоне ҳам ҳастанд, ки дар хориҷ аз Тоҷикистон таҳсил накардаанд, вале таҳти таъсири ин андешаҳо қарор гирифтаанд.
А.Т.: Пайрави шиаҳои дувоздаҳимомӣ шудаанд.
М.К.: Бале, дувоздаҳимомӣ шуданд, салафӣ шуданд ва ё такфирӣ шуданд, дар ҳоле ки як рӯзе ҳам аз Тоҷикистон берун набаромадааст.
Ва албатта, ин танаввуъи андешаву равияҳо баъд аз пошхӯрии ИШ рух дод.
А.Т.: Инҷо хехоҳам аз он корҳои танзимии пинҳоние (ҳалқаҳои фикрӣ) пурсам, ки бародаратон шомили он буд ва баъдан Шумо ҳам ба он пайвастед, онро асосан донишҷӯёни арабе, ки омада буданд, онҳо таъсис доданд?
М.К.: Ба гумонам андешаҳои ислоҳотхоҳии исломӣ ба таври ҳамеша дар минтақа вуҷуд дошт.
А.Т.: Аз байн нарафта буд.
М.К.: Бале, гоҳо заъиф буд, масалан қабл аз омадани болшевикон дар Бухоро – ҳоло вақте ман китобҳои олимоне мисли Аҳмади Дониш, Абдурауф Фитрат ва Садриддин Айниро, ки аз олимони давраи охири Иморати Бухоро, пеш аз омадани болшавекон, оғози асри 20 буданд, мехонам, пай мебарам, ки ин андешаҳои ислоҳӣ – агарчи ба андешаҳои ислоҳии Муҳаммадиқболи Лоҳурӣ, Сайид Ҷамолиддини Афғонӣ ва ё Ҳасан Ал-Банно шабоҳати зиёд надоранд, лекин ба он андешаҳо наздиканд. Аз ҳама асос суолҳои матраҳшуда дар ин китобҳо ҳастанд, ки мепурсанд, чаро мо мусалмонон дар ин вазъияти бад қарор дорем? Чаро ақабмонда шудем, чаро Ғарб ва ё масеҳиён пешрафт карданд? Ин суолҳо муҳимманд на чизи дигаре.
Посухи ин суолҳоро дар андешаҳои баъдӣ мебинем, ки баъзе сабаби ақабмондагии мусалмононро истибдоди ҳокимони Бухоро медонанд, ба далели ин ки онҳо манғитӣ аз сулолсаи Чингизхон буданд. Бо вуҷуди он ки забони форсӣ-тоҷикӣ замбони илм, дин, фарҳанг ва давлат буд, лекин сулолаи манғитиёни чингизӣ ҳамеша дар Бухоро ва Осиёи Миёна ҳукмрон буданд. Баъд аз суқути давлати Сомониён, ки форс буданд, тақрибан ҳазор соли ахир ҳокимони минтақа манғитиёну муғулҳо буданд, ки ҳукуматҳояшон истибдодӣ буд. Аз ин рӯ, бархе бар ин назаранд, ки сабаби ақабмондагии мусалмонони минтақа ба ба ин ҳокимон рабт дорад ва баъзе бар инанд, ки равиши таълимоти исломӣ худаш куҳна асту мушкили ҷиддӣ дорад. Лекин баъзе касоне буданд, ки дар он замон ба Ҳиндустон, Афғонистон ва Эрон сафар карданд ва аз ҷумла, зери таъсири андешаҳои мавҷудаи Ҳиндустон қарор гирифтанд.
Аз ҷумла, дар кишвари мо як олими машҳуре буд, ки Худо раҳматаш кунад, бо номи Муҳаммадҷони Ҳиндустонӣ маъруф буд. Бо вуҷуди он ки ӯ дар Қуқанд, Узбекистони кунунӣ ба дунё омадааст, вале маъруф ба Мавлавӣ Ҳиндустонӣ аст. Зеро ӯ дар Ҳиндустон таҳсил карда ва бо як андешаҳои ислоҳии тоза баргашт. Методологияи бритониёӣ ва ғарбӣ дар таълимоти динӣ ҳам таъсир расондааст. Ман ҳамон андншаҳоеро, ки дар Мавлавӣ Ҳиндустонӣ мебинам, айнан ҳамонҳоро дар Муҳаммадиқбол Лоҳурӣ, Саид Ҷамолиддин Афғонӣ вомехӯрам.
Ин баёнгари он аст, ки андешаҳои ислоҳӣ аз қабл ҳам вуҷуд дошт.
А.Т.: Аз сарчашмаҳои гуногун.
М.К.: Бале, аз сарчашмаҳои гуногун. Баъд аз барқарории ИШ зарбаи сахте бар ислом ва андешаҳои исломӣ ворид карда шуд, даҳҳо ҳазор аз олимон кушта шуданд ва ё бадарға шуданд, аммо андеша ҳамеша аз як сар ба як сари дигар интиқол меёфт.
А.Т.: Андеша намемирад.
М.К.: Бале, намемирад. Ва вақте инқилоби эронӣ рух доду ҷиҳоди Афғонистон ба вуҷуд омад, бозсозии Горбачёв низ пеш омад ва инчунин андешаҳои тоза тавассути донишҷӯёни араб ворид гардид, ин андешаҳо соҳибони худро пайдо карданд.
А.Т.: Замини ҳосилхезро пайдо карданд.
М.К.: Бале, дақиқан. Андешаҳо бо вуҷуди он ки заъиф буданд, вале вуҷуд доштанд. Донишҷӯёни араб дар Қафқоз, Маскав, Санкт Перетбург ва Тошканд нисбат ба Тоҷикистон хеле зиёд буданд. Дар Тоҷикистон шуморашон хеле кам буд. Ба ин хотир мо тақрибан ҳамаи онҳоро мешинохтем. Чун ман дар факултети забонҳои шарқ мехондам ва арабҳоро ҷустуҷӯ мекардем то бо онҳо бо арабӣ гуфтугӯ кунем, барои ин хотир ҳамаи онҳоро медонистем. Шумори онҳо хеле кам буд. Бо вуҷуди ин, андешаи исломии ислоҳӣ нисбат ба дигар минтақаҳо бештар паҳн гашт, зеро қаблан заминаҳои андешаҳои ислоҳӣ вуҷуд дошт.
А.Т.: Оё Шумо забони арабиро дар донишгоҳ омӯхтаед?
М.К.: Ман забони арабӣ ва илми сарфу наҳвро дар хона омӯхтаам. Ёдам ҳаст як китобчаи хӯрде буд бо номи “Мабдаъ ал-қироа”, ки он қабл аз омадани болшевекон навишта шуда буд.
А.Т.: Яъне Шумо забони арабиро худомӯзӣ кардаед?
М.К.: На, аз бародарам, ки ӯ дар назди устод Муҳаммадшариф Ҳимматзода мехонд, омӯхтаам. Дар ҳамон ҳалқаҳое, ки қаблан дар борааш гуфтам, онҷо танҳо андешаҳои ислоҳӣ набуд, балки забони арабӣ низ омӯзиш дода мешуд. Ин ҳалқаҳоро мо дарсҳои ҳуҷрагӣ меномем, чун ин ҳалқаҳои дарсӣ ҳамеша дар дохили хонаҳо буд.
А.Т.: Калимаи ҳуҷра дар забони Шумо ҳам ҳаст?
М.К.: Бале, ин дар мо ба маънои меҳмонхона аст. Дар он занҳо ворид намешуданд, танҳо меҳмонон ва мардон. Аз ин рӯ, занҳо намедонистанд, ки меҳмонон киҳо ҳастанд ва дар он ҳуҷраҳо чӣ дарс мехонанд. Низоми дарсҳои ҳуҷрагӣ хеле идома карда буд, ки ҳатто Иттиҳоди Шӯравӣ аз онҳо хабардор набуд.
А.Т.: Хеле аҷиб аст, яъне ин ҳалқаҳои дарсӣ танҳо барои омӯзиши андеша набуд, балки забони арабӣ низ тадрис мешуд. Ва он касе, ки аз онҷо фориғ таҳсил мешуд, забони арабиро хуб ёд мегирифт?
М.К.: Оне, ки аз ин ҳалақаҳо фориғ мешуд, бо арабӣ мехонд ва ба забони адабии арабӣ гуфтугӯ мекард. Вале аз лаҳҷаҳои мисрӣ ва яманӣ ва ғайра чизе намедонист. Мо дар ин бора қиссаҳои ҷолибе ҳам дорем. Барои он ки аз мавзӯъ дур наравем, ман дар хона каме забони арабӣ омӯхтам ва баъд дар донишгоҳ ба факултети шарқшиносӣ дохил шудам. Ман чаро маҳз забони арабиро интихоб намудам, чун дар замон иттиҳоди Шӯравӣ факултети шарқшиносӣ фурсати ягона буд барои касоне, ки мехостанд ба таври расмӣ забони арабиро биомӯзанд ва ҳукумат ҳам онҳоро барои ин кор муҷозот намекард.
А.Т.: Яъне, агар Шумо ин корро намекардед, ба Шумо мегуфтанд, ки чӣ гуна забони арабиро аз худ кардаед?
М.К.: Бале. Барои ҳамин ман забони арабиро дар донишгоҳ хондам.
А.Т.: Барои худатон далел сохтед.
М.К.: Ин барои касоне буд, ки мехостанд забони арабиро биомӯзанд. Аммо касоне ҳам буданд, ки забони арабиро барои дигар мақсад меомӯхтанд. Зеро муносибатҳои ИШ бо кишварҳои арабӣ хеле қавӣ буд. Бо Миср, Сурия ва ғайра.
А.Т.: Яъне ба тарҷумонҳо ниёз доштанд?
М.К.: Бале, ин низ як фурсате буд, ки шахсе забони арабӣ мехонд, метавонист ҳамчун тарҷумон дар икшварҳои арабӣ рафта кор кунад ва маоши баланд гираду пас аз 5 ё 10 сол баргашта, як зиндагии хубу бо рифоҳе бисозад. Чун дар ИШ маош чандон баланд набуд.
Ин ду гурӯҳ барои дохил шудан дар факултети шарқшиносӣ қисми забони арабӣ талош мекарданд. Ва ман ба ҳам ба ин факултет шомил шудам. Ҳар сол дар ин факултет танҳо 25 нафар мехонду тамом.
А.Т.: Омӯзиш дар донишгоҳ чанд сол буд?
М.К.: 5 сол буд. Ман дар соли охири донишҷӯиям, ба Яман рафтам. Чун Маскав ва худи Горбачёв барои донишҷӯёне, ки дар донишгоҳ олӣ мехонданд, барои хондан дар хориҷ кувотаи ҷудо мекард.
А.Т.: Яъне, барои ин ки як кишвари арабӣ биравед, то сатҳи гуфтугӯятон бо забони арабӣ хуб шавад.
М.К.: Бале. Дар он замон Душанбе бо Санъои Яман бародаршаҳр эълон шуда буданд. Ҳар сол 5 донишҷӯи яманӣ ба муддати як ва ё ду сол ба Душанбе меомад ва 5 донишҷӯи тоҷик ба Санъо барои мерафт. Ва ман аз ҷумлаи он донишҷӯён будам, ки ба Санъо рафтам.
А.Т.: Чанд муддат дар Яман будед?
М.К.: Якуним сол. Ман дар Яман будам, иттиҳоди Шӯравӣ аз байн рафт. Бо шиносномаи ИШ сафар кардам ва вақте баргаштам аз давлат хабаре набуд.
А.Т.: Ин мавзӯи суҳбати баъдии мо хоҳад буд, ки ба тафсил ба он хоҳем пардохт.